Dịu dàng thiếu nữ Huế. Ảnh: Hoàng Hải

Tinh thần mô phạm và chiều sâu nội tâm

Con người Huế từ lâu đã được nhận diện là hình mẫu của sự thanh lịch, nho nhã, điềm đạm và sâu sắc. Tính cách ấy không chỉ bắt nguồn từ môi trường cung đình xưa - nơi Huế từng là Kinh đô - mà còn là kết quả của một quá trình giáo dục, tu dưỡng lâu dài theo chuẩn mực Nho giáo và Phật giáo.

Người Huế nói nhỏ nhẹ, cư xử cẩn trọng, luôn coi trọng lễ nghi và trật tự xã hội. Họ đề cao danh dự gia đình, giữ gìn thể diện và thường sống nội tâm. Tình cảm trong lòng người Huế không phô bày mãnh liệt mà âm ỉ, sâu xa và bền chặt. Họ sống tiết giản, ít khoa trương, có thiên hướng duy mỹ, yêu cái đẹp giản dị, kín đáo. Điều này thể hiện rõ trong lối sống, trong ứng xử ngôn từ và cả trong nghệ thuật.

Huế là một trong số ít vùng đất kết hợp hài hòa giữa văn hóa cung đình và văn hóa dân gian. Là Kinh đô của Triều Nguyễn trong suốt hơn một thế kỷ, Huế lưu giữ hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể phong phú: Kinh thành, lăng tẩm, đền đài, nhã nhạc cung đình, nghi lễ hoàng gia, hệ thống thư tịch, chế độ thi cử…

Bên cạnh đó, văn hóa dân gian Huế vẫn giữ được sinh khí riêng biệt: dân ca, hò Huế, truyện cổ, lễ hội làng, tục lệ cưới hỏi, giỗ chạp mang đặc điểm riêng. Ẩm thực Huế cũng kết tinh từ cả hai nguồn: món cung đình cầu kỳ, tỉ mỉ và món dân dã đầy sáng tạo như cơm hến, bánh bèo, bún bò, chè Huế.

Huế còn là vùng đất Phật giáo nổi tiếng, với hệ thống chùa chiền cổ kính và nhiều cao tăng, học giả danh tiếng. Tín ngưỡng dân gian như thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, các loại hình lễ hội làng nghề, cầu ngư, tế lễ đình làng… đều thể hiện sự bền bỉ của nền văn hóa bản địa.

Tiếng Huế là một phương ngữ đặc biệt, thuộc nhóm tiếng Việt Trung Trung Bộ, với ngữ âm êm dịu, trầm bổng và từ vựng đặc trưng. Nét đáng chú ý nhất là cách phát âm có sự “luyến láy mềm mại”, với hệ thống thanh điệu và âm tiết giàu sắc thái tình cảm.

Tiếng Huế sử dụng nhiều từ cổ, từ Hán - Việt biến âm, các đại từ nhân xưng đặc thù như “mạ”, “mệ”, “o”, “hắn”, “rứa”, “mô”, “răng”… khiến nó trở thành một biểu tượng ngôn ngữ không thể nhầm lẫn. Cách nói của người Huế thường vòng vèo, tế nhị, không trực tiếp mà ẩn dụ, giàu hình ảnh và duy cảm. Tiếng Huế không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là biểu hiện của tinh thần, tâm thế và mỹ cảm Huế. Nó là “tiếng lòng” mang theo cả những vang vọng lịch sử, văn chương và ký ức cộng đồng.

Không gian văn hóa Huế là sự cộng hưởng giữa thiên nhiên và nhân tạo, giữa hữu hình và vô hình. Sông Hương, núi Ngự, chùa Thiên Mụ, cầu Trường Tiền, Kinh thành Huế… là những biểu tượng không chỉ về kiến trúc mà còn về tâm linh và cảm thức thẩm mỹ.

Cảnh quan Huế mang sắc thái trầm mặc, gợi thiền và suy tưởng. Thành phố như một bản nhạc cổ điển, với nhịp sống chậm rãi, hài hòa với thiên nhiên. Nhà rường, vườn Huế, ngõ nhỏ, tiếng chuông chùa buổi sớm, tiếng ca Huế trên sông… Tất cả hòa quyện tạo nên một không gian sống mang tính biểu tượng.

Huế còn giữ được lối sống cổ kính trong nhiều mặt: lễ nghi, ẩm thực, trang phục, tín ngưỡng, nếp nhà. Không gian ấy giúp người Huế sống chậm, sống sâu và luôn gắn bó với gốc rễ của mình.

Tính cách Huế trong tâm thức dân tộc

Trong tâm thức chung của người Việt, Huế là vùng đất của “tĩnh”, là nơi kết tinh hồn Việt cổ. Bản sắc Huế thường được gắn với hình ảnh của sự uyên bác, trầm tĩnh, duy mỹ và đầy bản lĩnh nội tâm. Huế không ồn ào như Sài Gòn, không náo nhiệt như Hà Nội, nhưng có chiều sâu, có nội lực văn hóa đặc biệt.

Huế là nơi của thơ, nhạc, của triết lý sống nhu thuận mà kiên cường. Cũng bởi thế, người Huế thường được xem là “người mang hồn nước” - với ký ức vua chúa, cung đình, thi nhân và Phật tử. Từ triều đại nhà Nguyễn đến các phong trào yêu nước, văn nghệ sĩ lớn như Tố Hữu, Bửu Ý, Trịnh Công Sơn… đều mang trong mình bản sắc Huế.

Bản sắc Huế là sự hội tụ của nhiều yếu tố: con người - ngôn ngữ - văn hóa - không gian - tâm linh. Đó là một bản sắc không chỉ nên được gìn giữ như một di sản địa phương, mà còn cần được nhìn nhận như một di sản quốc gia mang tính biểu tượng về chiều sâu và sự trường tồn của văn hóa Việt Nam.

Trải qua hành trình nghiên cứu, đề tài đã cho thấy rằng bản sắc Huế không chỉ là kết quả của tiến trình lịch sử và địa lý, mà còn là sự lựa chọn mang tính văn hóa - nơi con người, truyền thống và không gian cùng “giao hòa” để tạo nên một bản thể đặc biệt. Các yếu tố làm nên bản sắc Huế - từ tính cách con người, di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, ngôn ngữ, đến lối sống và tâm thức - đều có mối liên hệ nội tại, vừa riêng biệt lại vừa cộng hưởng, làm nổi bật một vùng văn hóa tinh tế, sâu lắng và có khả năng truyền cảm hứng lâu dài.

Huế không chỉ là Kinh đô xưa của một triều đại, mà còn là “Kinh đô” của chiều sâu nội tâm, của cái đẹp thầm lặng, của sự thanh lịch và ý thức thẩm mỹ. Chính sự trầm mặc và khép kín ấy lại làm nên sức sống lâu bền và giá trị văn hóa độc đáo. Trong tâm thức dân tộc, Huế là biểu tượng của truyền thống, đạo lý, tinh thần trọng tri thức và lòng nhân hậu - những giá trị cốt lõi của văn hóa Việt Nam.

Tuy nhiên, trước những chuyển động mạnh mẽ của xã hội đương đại, bản sắc Huế đang đối diện với nguy cơ bị pha loãng hoặc bị “diễn giải lại” theo chiều hướng thương mại hóa. Do đó, việc nhận diện đầy đủ, toàn diện và sâu sắc các yếu tố làm nên bản sắc Huế không chỉ có ý nghĩa học thuật, mà còn là cơ sở để xây dựng các chiến lược bảo tồn và phát triển văn hóa Huế một cách hiệu quả và bền vững.

Qua nghiên cứu này, người viết mong muốn góp một tiếng nói vào nỗ lực giữ gìn hồn cốt Huế - không phải như một di tích bất động, mà như một thực thể văn hóa sống động, có khả năng thích ứng, lan tỏa và tiếp tục làm phong phú thêm bản đồ bản sắc của dân tộc Việt Nam trong thời đại mới.

TS. Nguyễn Thị Sửu

Nguồn: https://huengaynay.vn/van-hoa-nghe-thuat/ban-sac-hue-nhung-yeu-to-tao-thanh-mot-vung-van-hoa-dac-biet-156697.html