Dưới mái nhà sàn, ký ức không ngủ quên

Mái ngói âm dương rêu phong của những ngôi nhà sàn ở xã Văn Lang.

Ở thôn Quốc Tuấn, xã Văn Lang, những ngôi nhà sàn nằm lặng lẽ trải dọc dưới chân núi Phja Cắm, mặt hướng ra cánh đồng Bản Than, tạo nên khung cảnh bình yên, đậm chất bản địa.

Giữa khung cảnh ấy, nổi bật lên ngôi nhà sàn của cụ Nguyễn Duy Am, 90 tuổi - một điển hình của kiến trúc và văn hóa Tày. Được dựng từ hơn 200 năm trước, ngôi nhà ấy không chỉ là di sản của riêng dòng tộc cụ Am mà còn là chứng nhân của một vùng văn hóa. Trải qua nhiều thế hệ, ngôi nhà vẫn giữ được kết cấu nguyên bản. Toàn bộ cột, xà, kèo, vách đều làm bằng gỗ nghiến, mái lợp ngói âm dương do chính tay người dân trong vùng tự tay làm ra - tất cả vẫn vẹn nguyên qua bao mùa mưa nắng.

Theo cụ Am, ngôi nhà có diện tích khoảng 150m2, chia thành bốn gian chính, một gian phụ và hai gian trái. Kiến trúc bên trong được bố trí theo lối truyền thống của người Tày. Trung tâm ngôi nhà là bếp lửa vuông nơi giữ hơi ấm và được xem là không gian linh thiêng nhất.

Khu tiếp khách đặt tại vị trí gọi là “nả nưa”, nằm phía trên bếp lửa và cạnh bàn thờ. Các vật dụng sinh hoạt như tủ đựng thức ăn, chạn bát, chum gạo… đều được sắp xếp dọc hai bên nhà. Ngôi nhà có bảy bậc cầu thang bằng gỗ, dẫn lên sàn, nơi bốn thế hệ trong gia đình cụ đang sinh sống.

Cụ Am cho rằng, nhà sàn không chỉ là nơi trú ngụ mà còn là nơi lưu giữ ký ức của gia đình và truyền thống dòng tộc. Mỗi góc nhà đều gắn với những kỷ niệm về sinh hoạt, lễ nghi, các sự kiện quan trọng khác. Cuộc sống dù đổi thay, nhưng dưới mái nhà ấy, các thế hệ vẫn tiếp nối giữ gìn nền nếp, đoàn kết và yêu thương.

Hiện nay, tại thôn Quốc Tuấn và Nà Mỏ, xã Văn Lang, vẫn còn hơn 20 ngôi nhà sàn có tuổi đời hàng chục, thậm chí cả trăm năm.

Nhà sàn vừa là không gian sống, vừa là nơi lưu giữ ký ức của gia đình và truyền thống dòng tộc

Với người Tày, nhà sàn là nơi truyền thụ giá trị sống, là không gian dạy con cháu biết yêu thương, giữ gìn đạo lý và bản sắc dân tộc. Những câu chuyện về tổ tiên, lễ nghi, đạo làm người vẫn được truyền lại qua lời kể, hành động và nếp sinh hoạt thường nhật.

Nhà sàn truyền thống của người Tày tại Văn Lang được chia thành ba khu vực chính, lấy bếp lửa giữa nhà làm trung tâm. Không gian nhà không chỉ tiện lợi mà còn phản ánh quan niệm sống hòa hợp với tự nhiên. Vào mùa hè, nhà luôn thoáng mát; mùa mưa, sàn cao giúp tránh ẩm; mùa đông, hơi ấm từ bếp lửa lan tỏa khắp không gian.

Ông Nông Thiêm Tiềm (73 tuổi), một người dân ở thôn Quốc Tuấn cho biết: Nhà sàn giúp người Tày duy trì lối sống gần gũi thiên nhiên, tạo không gian đoàn kết giữa các thành viên trong gia đình. Gia đình tôi thường xuyên quây quần bên bếp lửa. Chúng tôi gìn giữ mái nhà tổ tiên để lại như một phần không thể tách rời của bản làng.

Dù mang giá trị văn hóa đặc biệt, nhiều ngôi nhà sàn truyền thống ngày nay đang dần bị thay thế bởi những ngôi nhà bê tông hiện đại, do yếu tố tiện nghi, chi phí sửa chữa hoặc sự xuống cấp theo thời gian. Thực trạng này khiến bản sắc kiến trúc và không gian văn hóa gắn liền với lối sống truyền thống đứng trước nguy cơ mai một.

Chị Hoàng Minh Nhuần, chuyên viên Phòng Văn hóa - Xã hội xã Văn Lang cho biết: Những ngôi nhà sàn cổ ở địa phương không chỉ tuân theo khuôn mẫu kiến trúc truyền thống, mà còn phản ánh đậm nét tín ngưỡng và bản sắc dân tộc.

Đây không chỉ là hình ảnh quen thuộc của bản làng, mà còn là nguồn tài nguyên quý giá để phát triển du lịch cộng đồng. Du khách khi đến Văn Lang đều tỏ ra thích thú khi được trải nghiệm cuộc sống trong nhà sàn, thưởng thức các làn điệu hát Then và ẩm thực truyền thống.

Phụ nữ Tày trong trang phục truyền thống bên những ngôi nhà sàn cổ.

Tại nhiều gia đình, nếp sinh hoạt gắn bó với nhà sàn vẫn được duy trì, đặc biệt bởi bàn tay của những người phụ nữ. Họ giã bánh cốm, treo thịt trên gác bếp, luyện tập hát Then bên cây đàn Tính. Trẻ nhỏ cũng được dạy cách nhóm bếp, lau dọn nhà cửa, bảo quản thức ăn… Những hành động giản dị ấy lại chính là cách nuôi dưỡng nếp sống, gìn giữ suy nghĩ và tình cảm gắn bó với mái nhà truyền thống từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Không gian nhà sàn ở xã Văn Lang không chỉ là kiến trúc vật thể, mà còn là nơi chứa đựng chiều sâu tinh thần của người Tày. Từ lời ru, câu hát đến từng bước chân qua bậc cầu thang cũ, tất cả hòa quyện thành dòng chảy văn hóa liên tục nối dài. Nhiều người dân chia sẻ, họ không thể nhớ chính xác ngôi nhà mình đang sống được dựng lên từ bao giờ, chỉ biết rằng nó đã sừng sững nơi đây từ thời ông bà tổ tiên – như một phần ký ức sống động, không thể thay thế.

Giữa guồng quay hiện đại, những ngôi nhà sàn phủ rêu với mái ngói âm dương vẫn hiên ngang đứng giữa đại ngàn. Mỗi mùa thu về, trong làn khói bếp bảng lảng nơi sườn đồi, tiếng hát Then lại vang vọng giữa những mái nhà cổ, tiếp nối hành trình giữ gìn bản sắc người Tày giữa núi rừng bao la...

Nguồn: https://baothainguyen.vn/van-hoa/202508/duoi-mai-nha-san-ky-uc-khong-ngu-quen-43c1864/