Kinh nghiệm quốc tế về quản lý thuế đối với hộ kinh doanh

Theo thông tin từ Cục Thuế, về nguyên tắc, cách tính thuế của hộ kinh doanh kê khai tương đồng với doanh nghiệp nộp thuế theo phương pháp trực tiếp. Điểm khác biệt lớn nằm ở doanh nghiệp có quy mô nhỏ và vừa thực hiện nộp thuế thu nhập doanh nghiệp trên thu nhập tính thuế (có trừ các khoản chi phí) và nộp thuế giá trị gia tăng theo phương pháp khấu trừ và thực hiện chế độ kế toán (mở tài khoản kế toán, báo cáo tài chính, sổ sách kế toán, chứng từ kế toán).

Trong khi đó tất cả hộ kinh doanh không phân biệt quy mô, kể cả các hộ kinh doanh có quy mô tương đương doanh nghiệp nhỏ, vừa (như các hộ kinh doanh trong lĩnh vực nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản; lĩnh vực công nghiệp, xây dựng có doanh thu trên 3 tỷ đồng hoặc trong lĩnh vực thương mại và dịch vụ có doanh thu trên 10 tỷ đồng) đều thực hiện nộp thuế thu nhập cá nhân, giá trị gia tăng theo phương pháp trực tiếp trên doanh thu, có thể không thực hiện chế độ kế toán (hộ kinh doanh nộp thuế khoán) hoặc thực hiện chế độ kế toán đơn giản, ghi chép sổ đơn, không phải mở tài khoản kế toán, lập báo cáo tài chính.

Như vậy, chính sách thuế và quản lý thuế đối với hộ kinh doanh so với doanh nghiệp cũng có điểm khác biệt. Hệ thống chính sách pháp luật hiện hành tạo ra sự khác biệt tương đối giữa hộ kinh doanh và doanh nghiệp, thể hiện trên các phương diện: thủ tục đăng ký, nghĩa vụ thuế và hóa đơn, chế độ kế toán, và các quy định quản lý chuyên ngành.

Cụ thể: về đăng ký kinh doanh và đăng ký thuế, hộ kinh doanh đăng ký tại phòng tài chính-kế hoạch cấp quận/huyện (từ ngày 1/7/2025, hộ kinh doanh có thể nộp hồ sơ đăng ký hộ kinh doanh và nhận kết quả tại phòng tài chính-kế hoạch xã/phường nơi hộ kinh doanh đặt trụ sở chính), hồ sơ đơn giản (đơn đăng ký hộ kinh doanh, giấy tờ tùy thân của chủ hộ...) và thời gian cấp đăng ký nhanh (3 ngày). Trong khi đó, doanh nghiệp đăng ký tại cơ quan đăng ký kinh doanh cấp tỉnh, hồ sơ phức tạp hơn (giấy đề nghị đăng ký doanh nghiệp, điều lệ, danh sách thành viên/cổ đông...), nhưng cũng được xử lý trong 3 ngày nếu hợp lệ.

Tiếp tục triển khai tốt các dịch vụ thuế điện tử

Về đăng ký thuế, pháp luật cho phép cơ chế một cửa liên thông: khi đăng ký doanh nghiệp hoặc hộ kinh doanh, thông tin thuế được chuyển sang cơ quan thuế để cấp mã số thuế đồng thời. Tuy nhiên, trên thực tế còn tình trạng đăng ký kinh doanh nhưng không đăng ký thuế đối với hộ kinh doanh, do sự phối hợp giữa cơ quan thuế và đăng ký kinh doanh chưa chặt chẽ trước đây (thời điểm trước 1/7/2023 khi chưa thực hiện thủ tục liên thông giữa đăng ký kinh doanh và đăng ký thuế).

Về chế độ kế toán, hóa đơn, doanh nghiệp (kể cả doanh nghiệp siêu nhỏ) phải thực hiện chế độ kế toán theo quy định và sử dụng hóa đơn điện tử cho mọi giao dịch bán hàng, dịch vụ (trừ một số trường hợp đặc thù). Trong khi đó, phần lớn hộ kinh doanh (nhóm nộp thuế khoán) không phải ghi sổ kế toán, chỉ khai doanh thu để cơ quan thuế ấn định; nếu cần hóa đơn thì cơ quan thuế cấp lẻ từng lần. Chỉ những hộ kinh doanh kê khai mới sử dụng hóa đơn điện tử thường xuyên và ghi chép doanh thu chi phí đầy đủ như doanh nghiệp.

Sự khác biệt này dẫn đến mức độ minh bạch về doanh thu, chi phí của hộ kinh doanh thấp hơn nhiều so với doanh nghiệp, gây khó khăn cho quản lý thuế và tạo kẽ hở để một số hộ kinh doanh lợi dụng khai thấp doanh thu khoán nhằm giảm thuế phải nộp.

Về phương pháp tính thuế, Cục Thuế cho biết, doanh nghiệp có thể lựa chọn phương pháp khấu trừ (tính thuế trên thu nhập và thuế giá trị gia tăng được khấu trừ) hoặc phương pháp trực tiếp trên doanh thu. Hộ kinh doanh thì về cơ bản đều tính thuế trên doanh thu (khoán hoặc kê khai trực tiếp), không có cơ chế thuế thu nhập cá nhân tính trên thu nhập sau khi trừ chi phí tương tự thuế thu nhập doanh nghiệp trừ khi họ chuyển sang mô hình doanh nghiệp.

Điều này tạo ra chênh lệch: Doanh nghiệp được trừ chi phí hợp lý khi tính thuế, còn hộ kinh doanh khoán nộp thuế theo tỷ lệ cố định trên doanh thu nên tổng mức thuế suất thực tế thấp hơn nhưng không tính đến yếu tố chi phí. Nhiều ý kiến cho rằng cần cho phép hộ kinh doanh được khấu trừ chi phí khi tính thuế thu nhập cá nhân để khuyến khích họ mở rộng kinh doanh, hoặc giảm thuế suất thuế thu nhập cá nhân cho hộ kinh doanh lớn để tiệm cận với thuế suất thu nhập doanh nghiệp.

Về các nghĩa vụ và quản lý khác, Cục Thuế cho doanh nghiệp chịu sự quản lý chặt chẽ hơn về bảo hiểm xã hội cho lao động, phòng cháy chữa cháy, an toàn lao động, phòng chống hóa đơn chứng từ giả..., trong khi hộ kinh doanh thường không bị thanh tra, kiểm tra các nghĩa vụ này một cách đầy đủ.

Mặt khác, một số quy định ưu đãi, hỗ trợ lại chỉ áp dụng cho doanh nghiệp mà chưa bao quát hộ kinh doanh (ví dụ ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, hỗ trợ lãi suất, mặt bằng kinh doanh…). Sự khác biệt này dẫn đến tâm lý nhiều hộ không muốn chuyển lên doanh nghiệp vì cho rằng mô hình hộ kinh doanh có lợi hơn về nghĩa vụ thuế (thuế khoán thấp) và ít bị thanh kiểm tra, ràng buộc hơn.

Nhìn chung, khung pháp luật hiện nay phân biệt hộ kinh doanh và doanh nghiệp dựa trên hình thức pháp lý hơn là bản chất và quy mô kinh doanh, dẫn đến chưa thật sự công bằng giữa các loại hình. Điều này đã vô tình tạo lợi thế cho việc kinh doanh dưới hình thức hộ kinh doanh so với thành lập doanh nghiệp, trở thành rào cản khiến nhiều hộ ngại chuyển đổi lên doanh nghiệp. Do đó, một trong những nhiệm vụ quan trọng của Đề án là thu hẹp dần khoảng cách về chính sách giữa hộ kinh doanh và doanh nghiệp, tiến tới quản lý hộ kinh doanh theo hướng tương đồng doanh nghiệp về nghĩa vụ thuế và chế độ quản lý, phù hợp với thông lệ quốc tế.

Trên thế giới, nhiều quốc gia không có khái niệm “hộ kinh doanh” tách bạch như Việt Nam, nhưng tồn tại mô hình tương tự là doanh nghiệp cá thể - hình thức kinh doanh do một cá nhân làm chủ, chịu trách nhiệm vô hạn và lợi nhuận được tính vào thu nhập chịu thuế của chủ sở hữu, thường bao gồm 3 đối tượng: Doanh nghiệp cá thể, hộ kinh doanh và cá nhân kinh doanh.

Các doanh nghiệp cá thể ở các nước thường có thủ tục đăng ký đơn giản, chi phí thấp, và được áp dụng chế độ thuế thu nhập cá nhân thay vì thuế thu nhập doanh nghiệp.

Về quản lý thuế, hầu hết các nước cho phép cá nhân kinh doanh nhỏ không bắt buộc lập doanh nghiệp pháp nhân mà vẫn hoạt động với mã số thuế cá nhân. Tuy nhiên, khi doanh thu hoặc số lao động vượt ngưỡng nhất định, họ phải đăng ký thành lập doanh nghiệp hoặc tuân thủ chế độ kế toán, báo cáo thuế như doanh nghiệp. Nhiều quốc gia áp dụng thuế khoán hoặc thuế đơn giản cho cá nhân kinh doanh nhỏ để giảm gánh nặng hành chính, nhưng luôn có cơ chế chuyển lên khai thuế theo sổ sách khi quy mô lớn hơn.

Theo nghiên cứu của Cục Thuế, tại Trung Quốc hiện nay tồn tại cả 2 đối tượng: doanh nghiệp cá thể và hộ kinh doanh (hộ kinh kinh doanh cá thể và hộ kinh doanh tiểu chủ), tương đồng với Việt Nam. Tuy nhiên, các đối tượng này có các chính sách, quy định để khuyến khích riêng, trong đó doanh nghiệp cá thể được quy định tại Luật Doanh nghiệp cá thể, còn hộ kinh doanh được quy định tại Bộ Luật Dân sự.

Tại Singapore, Malaysia, Thái Lan, doanh nghiệp cá thể được đăng ký dễ dàng và đóng thuế thu nhập cá nhân. Riêng Thái Lan quy định doanh thu trên mức nhất định thì phải lập công ty.

Một số nước cũng triển khai các biện pháp hỗ trợ hộ kinh doanh chuyển đổi lên doanh nghiệp. Hàn Quốc và Nhật Bản có chính sách miễn, giảm thuế trong vài năm đầu khi hộ lên doanh nghiệp. Trung Quốc miễn thuế môn bài và giảm thuế thu nhập cá nhân cho hộ mới chuyển đổi. Indonesia đơn giản hóa báo cáo thuế cho doanh nghiệp siêu nhỏ để khuyến khích hộ đăng ký doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, các nước chú trọng xây dựng hệ thống thuế điện tử thuận tiện cho cá nhân kinh doanh kê khai, nộp thuế; tích hợp dữ liệu từ nhiều nguồn (ngân hàng, hóa đơn điện tử, máy POS…) để giám sát doanh thu của hộ kinh doanh, chống thất thu.

Từ kinh nghiệm quốc tế, có thể thấy xu hướng chung là tạo điều kiện tối đa về thủ tục và thuế suất cho hộ kinh doanh, nhưng đồng thời có lộ trình đưa các hộ lớn vào khuôn khổ doanh nghiệp chính thức khi họ đủ lớn, nhằm đảm bảo bình đẳng và tăng hiệu quả quản lý thuế.

So với các nước, tỷ lệ hộ kinh doanh trên dân số của Việt Nam còn khá thấp (khoảng 2,17% dân số, trong khi Mỹ xấp xỉ 6,9%, Thái Lan xấp xỉ 5,6%, Anh xấp xỉ 8,5%…). Điều này cho thấy vẫn còn dư địa phát triển khu vực kinh doanh cá thể và chuyển đổi lên doanh nghiệp nếu có chính sách hỗ trợ phù hợp để khuyến khích tinh thần khởi nghiệp và mở rộng kinh doanh.

SÔNG TRÀ

Nguồn: https://nhandan.vn/kinh-nghiem-quoc-te-ve-quan-ly-thue-doi-voi-ho-kinh-doanh-post915007.html