Những người “giữ lửa” dân ca

Giao lưu, biểu diễn hát Then tại Trạm dừng nghỉ Hoa Hồi

Trong kho tàng văn hóa các dân tộc thì người Tày, Nùng ở xứ Lạng có nét độc đáo, riêng có, phổ cập hơn cả. Nhất là nghi lễ Then giữ vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh, đây cũng là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Chính vì vậy, ngành chức năng, các nghệ sỹ, nghệ nhân dân gian Lạng Sơn đã và đang có nhiều cách để Then được trọn vẹn, lan tỏa…

Say nghiệp

Là người hoạt bát, tràn đầy nhiệt huyết, Hà Mai Ven- một Nghệ nhân có tiếng nơi xứ Lạng luôn trăn trở với việc bảo tồn, phát triển Then đi vào cuộc sống đương đại. Bà là người dân tộc Nùng Cháo, sinh ra và lớn lên trong không gian văn hóa bản địa xã miền núi Thụy Hùng, huyện Cao Lộc (nay là xã Đồng Đăng, tỉnh Lạng Sơn). Từ thủa còn nằm nôi đã được thấm trong những lời Sli Slình làng của các bậc cao nhân, cao niên ở làng. Khi đến tuổi nhi đồng, cô bé Mai Ven hay đi nghe lỏm những cuộc hát Sli đối đáp của nam thanh, nữ tú trong những ngày hội mùa xuân mà quên mất lối về… Ngoài 20 tuổi với giọng hát trong veo, lanh lảnh lại có tài ứng đối nên cô thường xuyên được mời làm bà đưa dâu, chuyên hát đối đáp trong đám cưới, Và cũng qua những lần giao duyên này, nhiều người đã nên vợ nên chồng…

“Chim sơn ca” Hà Mai Ven - Ảnh: Hoàng Chiến

Tôi theo Nghệ nhân Mai Ven xuôi về miền ký ức. Bà năm nay bước sang tuổi 57, song nom còn trẻ trung, đầy năng lượng và vẫn là con chim sơn ca đầu đàn. Với đôi mắt tròn, trong, bà nhìn về dãy núi trập trùng chạy dọc miền biên viễn rồi giới thiệu: “Trong quan niệm người Tày Nùng, Then có nghĩa là trời. Hát Then nhằm thuật lại hành trình của con người lên Thiên giới cầu xin những điều may mắn với cuộc sống tốt lành, thần tiên lại có ý nghĩa răn dạy con người cách đối nhân xử thế, cách lao động tạo nên mùa màng tươi tốt. Then gắn bó với đời sống hằng ngày của người Tày, Nùng từ lúc sơ sinh đến khi mất đi. Những âm thanh của cây tính tẩu (đàn tính), tiếng xóc nhạc…và những canh múa Chầu thâu đêm rộn ràng, say đắm đã ăn sâu vào tâm thức bao thế hệ”.

Theo nghệ nhân Mai Ven, những ai say Then thường được coi là người “có căn, có số”, được đấng tối cao để ý, sai bảo. Trong số hàng nghìn nghệ nhân hát Then ở xứ Lạng thì rất nhiều người trong số này là thầy Mo, thầy Tào, thầy Then chuyên phục vụ mục đích tâm linh, thực hành các nghi lễ cầu mùa, cầu an giải hạn, chữa bệnh, chúc tụng…

“Người Nùng chúng tôi có câu nói “Ké quả tàng nghìn tiếng Lượn Then/Mùa lườn táng piếu pồn báo ón…nghĩa là “Người già qua đường nghe tiếng Lượn Then/ Về nhà như biến thành trai trẻ”, nói lên giá trị của hát Then trong đời sống. Có thể do đi điền dã sưu tầm vốn cổ dân ca xứ Lạng nên vừa qua tôi bị thoái hóa xương khớp, tràn dịch khớp đầu gối khá nặng, phải chống nạng không đi đứng được, thế nhưng khi nghe thấy có đoàn chuyên gia UNESCO đến xứ Lạng muốn nghe, xem Then địa phương, thế là như có sức mạnh nội tâm, tôi cố gắng tập hợp các nghệ nhân luyện tập, biểu diễn. Không hiểu sao, căn bệnh cứ dần dần bị đẩy lùi từ lúc nào, tôi lại cùng các Then đồng môn múa Chầu say mê, khỏe khoắn lạ thường…” - Nghệ nhân Hà Mai Ven hào sảng kể lại.

Từ sáng sớm, khi trên cành cây vẫn còn đọng những giọt sương mai, trong những tà áo chàm xanh truyền thống đổ tràn khu vực phố chợ Kỳ Lừa, tượng đài Hoàng Văn Thụ, mọi người đều ngóng trông đến tiếng đàn tính và giọng Sli, Then sôi động, mãnh liệt của nghệ sỹ Phạm Khang. Người hát năm nay đã gần 60 tuổi nhưng vào những ngày lễ, hội xuân, Tết độc lập 2/9 đều có mặt và cùng hát giao duyên với trai bản, sơn nữ địa phương.

“Phạm Khang là người dân tộc Kinh, là bác sỹ Đông y nhưng lại bị làn điệu dân ca xứ Lạng mê hoặc. Từ những năm cuối thập kỷ 80 của thế kỷ trước, ông luôn có mặt tại các đám đông giữa chợ để hát Sli, hát Lượn. Bản thân ông không theo lớp học đàn tính nào nhưng lại sử dụng thành thạo, rất điêu luyện và cả giọng hát cũng chuẩn lời dân ca Tày- Nùng xứ sở”, Nghệ nhân Hà Mai Ven nhận xét.

“Cặp đôi” với tài tử Phạm Khang thường có mặt ở phiên hát có cô ca sỹ xinh đẹp Thu Trang. Cô hiện là giảng viên Thanh nhạc của Trường Cao đẳng Sư phạm Lạng Sơn. Thu Trang tâm sự: “Không hiểu sao dòng nhạc dân tộc cứ ngày một ngấm vào người, không thể không đi hát miễn phí cùng đồng bào ở chợ được. Mỗi khi nghe tiếng Sli cất lên là người thấy bồn chồn”.

Tây cũng mê

Những ngày chuẩn bị cho Tết độc lập 2/9, gia đình “Thủ lĩnh” Then Mỗ Thị Kịt ở thôn Pác Sào, xã Tô Hiệu, huyện Bình Gia (nay là xã Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn) lại tất bật làm bữa tiệc khao Then. Các “Lục sử” (học trò) từ mọi miền trở về cùng "Cây đại thụ" Kịt (năm nay tròn 102 tuổi) hoan hỷ chung vui. Mặc dù, tuổi cao nhưng Then Kịt vẫn tinh anh và có thể ngồi đánh đàn, hát Then vài canh giờ. Bà bảo: “Duyên trời định đã đưa tôi về với Then nên tiếp thu những ngón đàn tính điêu luyện, nhớ hàng vạn câu thơ Tày cổ pha lời Việt và thơ Nôm. Đã 86 năm gắn bó với Then và được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân năm 2019 là niềm vinh dự của hành trình Then…”.

Những hạt nhân hát Then, đàn tính xứ Lạng

Ngoài đồng bào các dân tộc trong vùng Việt Bắc tôn sùng, kính trọng, Then Kịt còn được những khán giả nước ngoài rất yêu thích khi được chứng kiến các canh “múa Chầu” do bà lĩnh xướng. Ông Pierre Massei, 79 tuổi, sinh sống ở đảo Corse, nước Pháp hay về Việt Nam và tìm đến nhà Then Kịt nghe hát. Ông đã nhận "Cây đại thụ" Then này là mẹ nuôi…

Giữa tháng 7 năm 2024, đoàn chuyên gia Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) đến xứ Lạng thẩm định thực địa hồ sơ đề nghị công nhận Công viên địa chất Lạng Sơn là Công viên địa chất toàn cầu UNESCO. Trong các chuyến đi thực tế, ông Tuncer và bà Kristin, hai chuyên gia mạng lưới Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO rất hứng thú với làn điệu dân ca, đặc biệt là hát Sli, trình diễn Then vùng miền xứ Lạng. Bà Kristin đã nhiều lần say mê và tham gia vào điệu múa Chầu cầu mùa rộn ràng, cuốn hút. Ngày 17 tháng 4 năm 2025, UNESCO đã chính thức công nhận Công viên địa chất Lạng Sơn là Công viên địa chất toàn cầu. Đây là sự kiện đánh dấu bước ngoặt quan trọng đưa tỉnh Lạng Sơn gia nhập Mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu của UNESCO

Truyền lửa

Ông Nguyễn Đặng Ân, Giám đốc Sở VHTT&DL Lạng Sơn cho biết: Kể từ năm 2023 đến nay, ngành đã triển khai thực hiện Dự án số 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh đã có 22 câu lạc bộ văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số ở khắp các bản làng vùng sâu, vùng xa. Các thành viên là những hạt nhân, nghệ nhân dân gian hoạt động rất hiệu quả, tạo sức lan tỏa lớn, góp phần trong việc bảo tồn, phát huy bản sắc đất và người địa phương. Trong số này, có rất nhiều em nhỏ, độ tuổi thiếu niên, nhi đồng người Tày Nùng, người Kinh hào hứng tham gia, thể hiện năng khiếu, đam mê, trách nhiệm…

Lạng Sơn là một trong những tỉnh có di sản văn hoá “Thực hành Then” của đồng bào dân tộc Tày – Nùng – Thái được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại vào tháng 12/2019.

“Hiện nay, tại địa phương có 5 nghệ nhân nhân dân, 29 nghệ nhân ưu tú. Họ là những người giữ lửa, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp các dân tộc thiểu số xứ Lạng. Có thể nói, cộng đồng các dân tộc trên vùng đất biên cương Lạng Sơn đã sáng tạo, lưu giữ được nhiều loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian phong phú. Trong đó hát then của đồng bào Tày, Nùng là loại hình mang đậm bản sắc văn hóa xứ Lạng, được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Loại hình diễn xướng này đang tiếp tục được bảo tồn, phát huy giá trị và ngày càng lan tỏa với sự đóng góp công sức của các nghệ nhân ở cộng đồng thôn, bản”, ông Nguyễn Đặng Ân nhấn mạnh.

Vào các buổi chiều Chủ nhật hằng tuần tại trạm dừng nghỉ Hoa Hồi ở ven quốc lộ 1A thuộc xã Nhân Lý, tỉnh Lạng Sơn, dòng người muôn phương qua lại xứ Lạng lại được thưởng thức chương trình hát Then, đàn tính của các câu lạc bộ văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số Lạng Sơn trình diễn. Trong khung cảnh hữu tình, mọi người hòa mình vào câu hát, điệu múa một cách say mê, hoà đồng. Chúng tôi thấy bên cạnh những tà áo xanh chàm truyền thống xứ Lạng có bóng dáng những người miền xuôi, ngoại quốc. Then đã gắn kết mọi người một cách tự nhiên vui vẻ, thân thiện trên mảnh đất thiêng…

Nguồn: https://baolangson.vn/nhung-nguoi-giu-lua-dan-ca-xu-lang-5056660.html