Báo chí dữ liệu: Hướng đi tất yếu trong thời đại số hóa

Năm 2016, thế giới truyền thông chứng kiến một bước ngoặt lớn với sự kiện rò rỉ hồ sơ Panama chấn động, tiết lộ hơn 2,6 terabyte dữ liệu về các công ty và tài khoản ngầm của giới quyền lực toàn cầu. Tuy nhiên, điều gây ấn tượng mạnh mẽ không chỉ là nội dung các tài liệu, mà còn là phương pháp làm báo: hơn 370 nhà báo từ 76 quốc gia đã sử dụng kỹ thuật báo chí dữ liệu (data journalism) để xử lý và phân tích hàng triệu tệp tin, dựng nên những chuỗi bài điều tra xuyên quốc gia.

Từ đó, báo chí dữ liệu vươn lên trở thành một hình thức báo chí cốt lõi của kỷ nguyên số, trong đó dữ liệu đóng vai trò là nguồn thông tin gốc, là bằng chứng và cũng là yếu tố dẫn dắt câu chuyện.

Quang cảnh Hội thảo Báo chí dữ liệu và chiến lược nội dung vượt trội (trong khuôn khổ Diễn đàn Báo chí Việt Nam) diễn ra tháng 3-2024. Ảnh: Nhandan.vn

Báo chí dữ liệu là gì?

Theo Jonathan Gray, tác giả cuốn “The Data Journalism Handbook”, báo chí dữ liệu là việc sử dụng dữ liệu số trong quá trình điều tra, kể chuyện và xuất bản nội dung báo chí, với sự kết hợp giữa kỹ năng phân tích, trực quan hóa và ngôn ngữ báo chí.

Không đơn giản chỉ là việc “gắn biểu đồ vào bài viết”, báo chí dữ liệu đòi hỏi nhà báo thu thập dữ liệu có cấu trúc hoặc phi cấu trúc; làm sạch và phân tích dữ liệu; trực quan hóa bằng bản đồ, đồ thị, infographics; diễn giải dữ liệu thành câu chuyện có chiều sâu, có cảm xúc.

PGS.TS. Trần Quang Diệu, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh: Báo chí dữ liệu là loại hình báo chí mới, kết hợp khả năng khai thác thông tin của nhà báo với khả năng phân tích của nhà thống kê và khả năng đồ họa, mô hình hóa.

Trong bối cảnh AI bùng nổ, báo chí dữ liệu ngày càng có vai trò quan trọng tại các cơ quan báo chí. Với sự hỗ trợ của AI, nhà báo, các cơ quan báo chí có thể khai thác nguồn dữ liệu mở không giới hạn trên Internet, nhờ đó có thêm dữ liệu để xây dựng các tuyến bài chất lượng.

Thế giới ngày nay vận hành bằng dữ liệu, từ chính phủ đến ngân hàng, từ y tế đến giáo dục, từ mạng xã hội đến hệ thống logistics. Trong bối cảnh đó, báo chí nếu không làm chủ được dữ liệu sẽ dần bị “vượt mặt” bởi các hệ thống phân tích, các blog chuyên ngành, thậm chí bởi chính các doanh nghiệp công nghệ.

Tổng Biên tập Báo Nhân Dân, nhà báo Lê Quốc Minh từng nhấn mạnh: Báo chí hiện nay không chỉ cạnh tranh nhau bằng nội dung, mà bằng cả cách trình bày, tốc độ xử lý dữ liệu và khả năng truyền tải thông tin từ những nguồn tưởng chừng vô hình như… bảng tính.

Ví dụ như trong dịch COVID-19, những biểu đồ trực tuyến của VietnamPlus, Zing News, VnExpress và nhiều cơ quan báo chí khác đã giúp độc giả theo dõi diễn biến dịch theo ngày, theo vùng, điều mà những dòng chữ không thể làm nổi.

Những thách thức lớn

Theo báo cáo xu hướng báo chí, truyền thông năm 2024 của Viện Nghiên cứu Báo chí Reuters (Anh), có 3 xu hướng chính đang tác động đến báo chí - truyền thông: Nhiều loại thiết bị mới ra đời; các nền tảng số, mạng xã hội chuyên biệt về sáng tạo âm thanh và video phát triển bùng nổ; làn sóng trí tuệ nhân tạo (AI).

Cả ba xu hướng này đều có sự tham gia của báo chí dữ liệu, loại hình báo chí ngày càng khẳng định được vị thế, vai trò thông qua môi trường truyền thông số.

Báo chí dữ liệu không yêu cầu tất cả nhà báo phải là lập trình viên, nhưng bắt buộc họ phải có tư duy số hóa và làm quen với các công cụ: Xử lý dữ liệu (Google Sheets, Excel, SQL); trực quan hóa (Datawrapper, Flourish, Tableau Public); thu thập dữ liệu (từ Open Data, API công khai, hoặc scraping qua code); tự động hóa (AI như ChatGPT có thể tóm tắt dữ liệu, viết nháp, gợi ý)…

Paul Bradshaw, nhà sáng lập Online Journalism Blog (Anh), nhấn mạnh: Báo chí dữ liệu là sự kết hợp giữa kỹ năng báo chí cổ điển và công cụ số hiện đại. Nó không thay thế nhà báo, nhưng buộc nhà báo phải “tiến hóa”.

Nguồn: Reuters Institute Digital News Report 2023.

Tại Việt Nam, thách thức lớn nhất với báo chí dữ liệu không phải là công nghệ, mà là tư duy tiếp cận dữ liệu và sự thiếu hụt nguồn mở. Phần lớn dữ liệu từ các cơ quan nhà nước vẫn được công bố ở dạng “máy không đọc được” - PDF scan, ảnh chụp. Một nhà báo muốn phân tích tỷ lệ tốt nghiệp THPT theo vùng có thể phải… gõ tay lại từng con số từ báo cáo giấy.

Ngoài ra, nhiều nhà báo vẫn e dè với dữ liệu, cho rằng viết theo cảm xúc, theo thông tin nhân vật cung cấp dễ hơn phân tích biểu đồ. Điều này khiến báo chí mất đi một lợi thế cạnh tranh quan trọng: minh bạch và chính xác.

Nhà báo Nguyễn Thành Chung (Báo Nhân Dân), từng tham gia khóa đào tạo báo chí dữ liệu tại BBC Media Action, chia sẻ: Tôi từng nghĩ số liệu khô khan, khó tiếp cận. Nhưng sau một lần dựng bản đồ tương tác về chất lượng không khí Hà Nội, tôi nhận ra: dữ liệu không hề vô hồn, nó có thể chạm vào nỗi lo sâu thẳm của người dân nếu được kể đúng cách.

Khi nhà báo là người dẫn chuyện bằng dữ liệu

Các chuyên gia và nhiều nhà báo có kinh nghiệm cho rằng, để báo chí dữ liệu tại Việt Nam phát triển trước hết cần đào tạo có hệ thống. Các khoa báo chí bổ sung môn học về khai thác dữ liệu, trực quan hóa, phân tích cơ bản.

Cùng với đó, Chính phủ cần chuẩn hóa và tăng cường Cổng dữ liệu quốc gia (data.gov.vn), cung cấp dữ liệu định dạng CSV, API giúp báo chí truy cập linh hoạt. Các tòa soạn cần chuyển đổi số thực chất và điều quan trọng là các nhà báo không “bóp méo” số liệu khi khai thác sử dụng.

Dữ liệu ngày càng trở thành nguồn tài nguyên quý giá, nhưng cũng là “kẻ nói dối” nếu không có người kể chuyện trung thực. Báo chí dữ liệu không chỉ giúp công chúng hiểu rõ thế giới, mà còn góp phần định hình tư duy công dân số, minh bạch, phản biện và dựa trên chứng cứ. 

Rõ ràng, báo chí dữ liệu không phải là xu hướng tạm thời và người làm báo không thể đứng ngoài xu thế này trong thời đại số hóa như hiện nay.

Nguồn: https://baothainguyen.vn/xa-hoi/202506/bao-chi-du-lieu-huong-di-tat-yeu-trong-thoi-dai-so-hoa-47f0251/