Chìa khoá “dịch chuyển kép” đảm bảo an ninh năng lượng Việt Nam

Tại Hội thảo khoa học "Dịch chuyển năng lượng kép cho phát triển xanh, bền vững trong kỷ nguyên vươn mình", do Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách khoa Hà Nội) tổ chức chiều 10/10, các chuyên gia hàng đầu trong nước và quốc tế đã cùng nhau phác họa một bức tranh toàn cảnh về con đường tới đây của ngành năng lượng Việt Nam.

Đây là một hành trình không chỉ đơn thuần là chuyển đổi từ năng lượng hóa thạch sang năng lượng tái tạo, mà là một cuộc "chuyển dịch kép" toàn diện, kết hợp giữa năng lượng xanh và chuyển đổi số.

Theo các chuyên gia, "chuyển dịch kép" trong ngành năng lượng là một xu thế tất yếu để đảm bảo tương lai thịnh vượng, tự cường và bền vững cho quốc gia.

Phát biểu khai mạc hội thảo, PGS.TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách khoa) chia sẻ: “Trong bối cảnh toàn cầu đang chứng kiến sự dịch chuyển năng lượng kép - vừa là chuyển dịch về cơ cấu năng lượng, vừa là chuyển dịch về công nghệ và phương thức quản trị, việc lựa chọn chủ đề này không chỉ là yêu cầu mang tính khoa học, mà còn là sự trăn trở và cam kết của chúng ta đối với tương lai phát triển bền vững của Đất nước.

Năng lượng luôn là huyết mạch của nền kinh tế. Nhưng để phát triển bền vững, chúng ta không thể tiếp tục đi theo con đường “tăng trưởng trước - xử lý sau".

Theo PGS.TS Đặng Trần Thọ, thế giới đang bước vào kỷ nguyên của năng lượng sạch, của kinh tế tuần hoàn và trung hòa carbon, nơi mà mỗi quyết định hôm nay sẽ ảnh hưởng đến hệ sinh thái năng lượng của nhiều thế hệ mai sau.

Mệnh lệnh từ chính sách

Nền tảng cho cuộc cách mạng năng lượng của Việt Nam được xây dựng vững chắc trên các chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách của Nhà nước.

Tiến sĩ Võ Thành Phong, Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học Công nghệ, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương đã nhấn mạnh rằng, Đảng đã sớm nhận diện vấn đề và coi chuyển dịch năng lượng là yếu tố then chốt.

Cột mốc quan trọng nhất chính là Nghị quyết số 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. So với các nghị quyết trước đây, Nghị quyết 70 mang tính đột phá khi nhấn mạnh đến "chuyển dịch năng lượng kép" , đặt ra hai mục tiêu cốt lõi: Vừa đảm bảo an ninh năng lượng với dự phòng công suất lên đến 15% vào năm 2030, vừa phát triển xanh thông qua việc giảm nhiên liệu hóa thạch và tăng tỷ lệ năng lượng tái tạo lên 25-30%.

Ông Võ Thành Phong chỉ ra một hệ thống các nghị quyết liên quan, tạo thành một khung chính sách đồng bộ. Từ Nghị quyết 24 năm 2013 đặt nền móng cho kinh tế xanh, tuần hoàn, đến Nghị quyết 57 xác định khoa học công nghệ là "động lực then chốt" cho chuyển đổi xanh và nay là Nghị quyết 70. Tất cả đều hướng tới cam kết mạnh mẽ của Việt Nam tại COP26: Đạt phát thải ròng bằng không (Net Zero) vào năm 2050.

Tuy nhiên, con đường phía trước cũng còn không ít thách thức, theo ông Phong như hạ tầng lưới điện còn thiếu đồng bộ, thiếu hệ thống lưu trữ năng lượng và đặc biệt là nhu cầu vốn khổng lồ.

Ước tính, Việt Nam cần khoảng 368 tỷ USD để đạt mục tiêu Net Zero vào năm 2050, trong khi nguồn lực trong nước mới huy động được 10-15%. Thêm vào đó, chính sách chưa nhất quán và thiếu khung pháp lý rõ ràng đang là rào cản cho các nhà đầu tư dài hạn.

Trụ cột của tương lai năng lượng Việt Nam

Nếu chính sách là kim chỉ nam, thì công nghệ chính là công cụ để biến các mục tiêu thành hiện thực. Tại hội thảo các chuyên gia đã làm sáng tỏ những trụ cột công nghệ chính sẽ định hình tương lai năng lượng của Việt Nam.

- Toà nhà vật liệu

Chia sẻ từ góc nhìn quốc tế, Giáo sư Pásztory từ Đại học West Hungary đã chỉ ra một "thủ phạm" tiêu thụ năng lượng khổng lồ: Ngành xây dựng, chiếm tới 40% tổng lượng phát thải carbon toàn cầu.

Trong đó, 23% đến từ năng lượng vận hành (làm mát, sưởi ấm, chiếu sáng) và phần còn lại là năng lượng hàm chứa trong quá trình sản xuất vật liệu.

Giáo sư Pásztory nhấn mạnh, để đạt được mục tiêu trung hòa carbon và thậm chí là carbon âm, chúng ta phải giải quyết đồng thời hai vấn đề:

Giảm thiểu năng lượng hàm chứa: Ưu tiên sử dụng các vật liệu có nguồn gốc sinh học như tre, gỗ thay vì xi măng, nhôm. Các vật liệu tự nhiên này không chỉ tiêu tốn ít năng lượng sản xuất mà còn có khả năng hấp thụ carbon từ khí quyển.

Tối ưu hóa năng lượng vận hành: Tăng hiệu quả sử dụng năng lượng, tăng tỷ lệ năng lượng tái tạo và phát triển các giải pháp lưu trữ năng lượng hiệu quả.

Ông đã giới thiệu các dự án thực tiễn đầy ấn tượng tại Hungary, như một tòa nhà trình diễn sử dụng vật liệu gỗ để giảm dấu chân carbon và đặc biệt là một hệ thống lưu trữ nhiệt theo mùa, có khả năng tích trữ năng lượng mặt trời từ mùa hè để sưởi ấm vào mùa đông, với lớp cách nhiệt dày tới 60cm.

Một giải pháp đột phá khác là hệ thống sử dụng vật liệu nhiệt hóa (TCM) và amoniac, có khả năng đồng thời tạo ra cả năng lượng nóng để đun nước và năng lượng lạnh để làm mát, với hiệu suất không suy giảm theo thời gian như pin điện hóa.

- Lưu trữ năng lượng

Khi năng lượng tái tạo (mặt trời, gió) ngày càng chiếm tỷ trọng lớn, tính bất ổn định của chúng đặt ra một bài toán hóc búa cho lưới điện. Lời giải, theo Tiến sĩ Phạm Tùng Dương từ Viện Công nghệ Năng lượng, nằm ở Hệ thống Lưu trữ năng lượng bằng pin (BESS).

Ông Dương ví von ý tưởng của các giáo sư từ những năm 1990: "Tại sao chúng ta không làm một viên pin thật lớn, sạc vào ban đêm khi nhu cầu điện thấp và xả ra vào ban ngày khi nhu cầu cao điểm?". Điều này sẽ giúp "làm phẳng" biểu đồ phụ tải, giảm số lượng nhà máy điện phải xây dựng chỉ để phục vụ giờ cao điểm.

Ngày nay, ý tưởng đó đang trở thành hiện thực nhờ một cuộc cách mạng về sản xuất pin tại Trung Quốc. Giá pin đã giảm một cách chóng mặt, từ 800 USD/kWh vào năm 2013 xuống chỉ còn 115 USD/kWh vào năm 2024, mở ra cơ hội hoàn vốn cho các dự án BESS chỉ trong 2-3 năm, trong khi tuổi thọ pin được bảo hành tới 10 năm.

Các ứng dụng của BESS vô cùng đa dạng: từ quy mô gia đình, thương mại - công nghiệp (CNI), đến các trạm sạc xe điện và các hệ thống quy mô lớn cấp lưới điện. Dù tiềm năng rất lớn, nhưng hiện trạng tại Việt Nam vẫn còn ở giai đoạn sơ khởi, chủ yếu là các dự án thí điểm.

- Chuyển đổi số

"Chuyển đổi số" là vế thứ hai trong phương trình "chuyển dịch kép". Ông Nguyễn Hữu Hùng, Phó Ban Kỹ thuật của Tổng Công ty Điện lực Dầu khí Việt Nam (PV Power), đã mang đến một ví dụ thực tiễn sinh động về việc ứng dụng công nghệ số để nâng cao hiệu quả vận hành các nhà máy điện.

Ông Hùng cho biết, với chi phí nhiên liệu chiếm tới hơn 80% chi phí sản xuất của một nhà máy nhiệt điện, việc quản lý hiệu năng là tối quan trọng. PV Power đã triển khai một chương trình quản lý hiệu năng toàn diện, sử dụng các nền tảng phần mềm tiên tiến như PI System để thu thập và giám sát dữ liệu vận hành theo thời gian thực từ tất cả các nhà máy.

Điểm cốt lõi của hệ thống này là biến những thông số kỹ thuật khô khan (nhiệt độ, áp suất, lưu lượng) thành những con số tài chính cụ thể.

Mọi sai lệch so với mục tiêu tối ưu đều được quy đổi ra thành tiền, ví dụ, nhiệt độ khói thải cao hơn mục tiêu có thể gây tổn thất 723 triệu đồng mỗi ngày.

Quan trọng hơn, các chỉ số hiệu suất (KPIs) này được gắn trực tiếp vào lương thưởng của từng nhà máy, từng phòng ban và từng cá nhân, tạo ra một động lực mạnh mẽ để vận hành hiệu quả.

Tầm nhìn của PV Power là tiến tới thành lập một trung tâm điều hành sản xuất từ xa (Operation Command Center), có thể điều khiển toàn bộ các nhà máy trên cả nước từ Hà Nội.

- Làm lạnh bền vững

Bên cạnh sản xuất điện, một lĩnh vực tiêu thụ năng lượng khổng lồ và thường bị bỏ qua là làm lạnh và điều hòa không khí.

Theo PGS.TS Nguyễn Việt Dũng, Hội Khoa học Kỹ thuật Lạnh Việt Nam, lĩnh vực này không chỉ tiêu tốn điện năng mà còn là nguồn phát thải chính các chất làm suy giảm tầng ozone và gây hiệu ứng nhà kính mạnh. Một kilogram môi chất lạnh rò rỉ ra môi trường có thể gây hại tương đương hàng nghìn, thậm chí hàng chục nghìn kg CO2.

Nhu cầu làm lạnh đang tăng trưởng bùng nổ do đô thị hóa, biến đổi khí hậu và sự phát triển của các trung tâm dữ liệu. Dự báo đến năm 2030, lĩnh vực làm mát sẽ tiêu thụ hơn 30% tổng sản lượng điện toàn cầu.

Rất may, Việt Nam đã có những chính sách quản lý rất tiến bộ và đi đầu trong khu vực ASEAN. Chúng ta đang quản lý các môi chất lạnh theo vòng đời, từ nhập khẩu, sử dụng đến thu hồi, tái chế.

Đồng thời, một lộ trình rõ ràng đã được ban hành để loại bỏ dần các thiết bị sử dụng công nghệ cũ, kém hiệu quả và không thân thiện với môi trường.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất là chưa có một loại môi chất lạnh nào hoàn hảo - vừa hiệu quả, vừa an toàn, vừa không gây hại cho môi trường. Điều này đòi hỏi các giải pháp riêng cho từng ứng dụng cụ thể và đặc biệt là một đội ngũ kỹ thuật viên tay nghề cao để xử lý các công nghệ mới, phức tạp.

- Nhân tố con người

Tất cả những chính sách và công nghệ trên sẽ không thể thành công nếu thiếu đi yếu tố quyết định là con người. PGS.TS Huỳnh Quyết Thắng, Giám đốc Đại học Bách khoa Hà Nội, đã nhấn mạnh vai trò trung tâm của giáo dục và đào tạo trong cuộc chuyển dịch này.

Ông Huỳnh Quyết Thắng chia sẻ về chiến lược của Đại học Bách khoa Hà Nội, tập trung vào hai mục tiêu chính: Đào tạo nhân tài cho đất nước và cung cấp nguồn nhân lực "thực việc, thực chiến".

"Nhân tài" được định nghĩa là những sinh viên có ước mơ trở thành nhà khoa học, chuyên gia công nghệ lớn hoặc có khát vọng khởi nghiệp. Lực lượng "thực chiến" là những kỹ sư có khả năng làm việc ngay tại các doanh nghiệp, khu công nghiệp.

Để đáp ứng nhu cầu cấp bách của ngành năng lượng, Bách khoa Hà Nội đã sáng tạo ra mô hình đào tạo kỹ sư chuyên sâu. Theo đó, các sinh viên đã tốt nghiệp cử nhân có thể học thêm khoảng 1 năm, trong đó có 6 tháng làm việc thực tế tại doanh nghiệp, để trở thành những chuyên gia trong các lĩnh vực hẹp như các loại hình năng lượng mới.

PGS.TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng nhấn mạnh rằng, trong giai đoạn mới, Viện sẽ tiếp tục đẩy mạnh các hướng nghiên cứu chiến lược như công nghệ hydro, lưu trữ năng lượng thể rắn, ứng dụng AI để tối ưu hóa hệ thống năng lượng.

Ông kêu gọi sự hợp tác chặt chẽ giữa các nhà khoa học, doanh nghiệp và cơ quan quản lý để "cùng chung tay kiến tạo tương lai năng lượng xanh cho Việt Nam, một Việt Nam phát triển thịnh vượng, tự cường và bền vững".

Hành trình chuyển dịch năng lượng kép của Việt Nam đầy thách thức, nhưng qua những chia sẻ tâm huyết của các chuyên gia, có thể thấy một con đường đã được vạch ra rõ ràng. Đó là một "nhiệm vụ khả thi", được xây dựng trên nền tảng chính sách vững chắc, các giải pháp công nghệ đột phá và quan trọng nhất là ý chí và trí tuệ của con người Việt Nam.

Nguồn: https://dantri.com.vn/khoa-hoc/chia-khoa-dich-chuyen-kep-dam-bao-an-ninh-nang-luong-viet-nam-20251011121228295.htm