Gìn giữ, phát huy giá trị hương ước, quy ước

Hương ước, quy ước là những quy tắc ứng xử do cộng đồng dân cư thỏa thuận xây dựng và cùng nhau thực hiện, qua đó nhằm điều chỉnh các mối quan hệ xã hội một cách tự quản. Thực tế tại Nam Định, công tác xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước trong nhiều năm qua đã đạt nhiều kết quả tích cực. Các bản hương ước mới góp phần hỗ trợ hiệu quả vào quản lý Nhà nước, phát huy dân chủ ở cơ sở, thúc đẩy các phong trào xây dựng “Gia đình văn hoá”, “Làng văn hoá” và nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, lễ hội ở cộng đồng dân cư.

Nghi lễ rước kiệu trong Lễ hội truyền thống làng Vạn Điểm, thị trấn Lâm (Ý Yên).

Hương ước - mạch nguồn văn hóa làng

Từ bao đời nay, hương ước, quy ước đã trở thành một phần hồn cốt của văn hóa làng quê, lưu giữ những phong tục tập quán tốt đẹp và bản sắc riêng của từng cộng đồng. Tại nhiều vùng nông thôn Nam Định, các quy định trong hương ước đã giúp bảo tồn những phong tục, lễ nghi truyền thống độc đáo và khơi dậy tinh thần cộng đồng, lòng tự hào về văn hóa quê hương. Ở huyện Vụ Bản, hương ước của các thôn, xóm đã góp phần duy trì các tục lệ truyền thống mỗi dịp đầu năm mới như: Lễ động thổ, Lễ khai hạ, tục lệ đêm Trừ tịch, Lễ tịch điền, Lễ Thượng Nguyên... Nhiều nghi thức cổ truyền vẫn được người dân trân trọng gìn giữ. Tiêu biểu như thôn Phú Cốc xã Minh Tân còn lệ “trục quyên” (đuổi bắt chim cuốc) để tế thần đầu năm. Hay ở làng Hồ Sen, xã Vĩnh Hào vẫn lưu tục lệ bố mẹ tặng con gái về nhà chồng một con dao chẻ nan, nhắc nhở con không quên nghề đan lát truyền thống của quê hương. Ở làng Vĩnh Lại, vào dịp tết và lễ hội, mọi nhà đều dựng cây nêu, làm cổng chào bằng rơm - một mỹ tục độc đáo mang ý nghĩa nhắc nhở con cháu biết quý trọng sản phẩm nông nghiệp. Nhờ có hương ước lưu truyền, những giá trị văn hóa lâu đời này không bị mai một mà tiếp tục hiện diện sinh động trong đời sống cộng đồng.

Không chỉ giữ gìn phong tục đẹp, hương ước, quy ước còn đề cao các chuẩn mực đạo đức và tinh thần cộng đồng của người Việt. Từ thời phong kiến, nhiều bản hương ước cổ đã quy định thưởng phạt phân minh, góp phần hạn chế thói hư tật xấu và củng cố tình làng nghĩa xóm. Bản Hương ước làng Cổ Liêu (Nam Định xưa) được lập năm 1942 có những điều khoản rất tiến bộ như: cấm hà khắc đòi dân làng mở cỗ to mỗi khi nhà có việc lớn, giảm bớt thủ tục rườm rà và gánh nặng lễ lạt cho người dân. Hương ước cũng khuyến khích tinh thần tương trợ như việc quy định rõ "khi làng có hỏa hoạn, vỡ đê hay trộm cướp thì tất cả trai đinh phải tức tốc tham gia cứu giúp, ai chậm trễ sẽ bị phạt tiền; ngược lại, người bị thương hay hy sinh khi cứu nạn sẽ được làng chu cấp thuốc men, phụng dưỡng hoặc lo liệu tang ma chu đáo". Đặc biệt, nhiều hương ước cổ rất coi trọng việc khuyến học, khuyến tài. Làng Cổ Liêu xưa quy định cha mẹ phải cho con đi học; nếu làng có điều kiện thì phải xây trường học, trích quỹ chung trả lương thầy giáo và mua sách vở cho trẻ em nghèo. Những điều lệ tiến bộ đó cho thấy hương ước đã đóng vai trò như “bộ luật” làng xã mang tính nhân văn, xây dựng nề nếp văn hóa, giáo dục ngay từ cộng đồng cơ sở. Trong xã hội nông thôn ngày nay, giá trị xã hội và gắn kết cộng đồng của hương ước càng được phát huy. Các bản quy ước mới tiếp tục loại bỏ hủ tục, tệ nạn, đồng thời duy trì nếp sống nghĩa tình, văn minh.

Ở nhiều địa phương Nam Định, việc chấp hành hương ước đã trở thành thói quen tự giác, gắn kết xóm làng và hạn chế mâu thuẫn. Tại huyện Trực Ninh, 100% thôn, xóm hiện đã có hương ước mới; nội dung tập trung vào xây dựng gia đình văn hóa, xóa bỏ hủ tục trong hôn nhân tang lễ, phòng, chống bạo lực gia đình, thực hiện bình đẳng giới… Nhờ vậy, tính cộng đồng và tình làng nghĩa xóm ngày càng bền chặt, tình trạng đơn thư khiếu kiện vượt cấp trên địa bàn những năm qua đã giảm đáng kể. Việc thực hiện nghiêm hương ước, quy ước ở các khu dân cư kèm theo sự giáo dục, thuyết phục đã tạo chuyển biến rõ rệt. Những vi phạm chuẩn mực bị nhắc nhở và xử lý kịp thời theo quy định, góp phần giữ ổn định an ninh trật tự ngay từ cơ sở. Thực tế cho thấy, hương ước ngày nay tiếp tục là nền tảng cố kết cộng đồng, giữ gìn hồn quê qua những nếp sống đẹp, đồng thời tạo nền nếp kỷ cương, nâng cao đời sống văn hóa cho người dân nông thôn.

Nâng chất hương ước trong nhịp sống mới

Bước vào giai đoạn đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu, các bản hương ước, quy ước được các địa phương trong tỉnh chú trọng cập nhật, bổ sung, điều chỉnh để phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội mới. Tỉnh ủy, UBND tỉnh đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo về phát huy giá trị truyền thống trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Trên cơ sở đó, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phối hợp với Sở Tư pháp và chính quyền các huyện, thành phố rà soát, hướng dẫn các xã, phường, thị trấn xây dựng mới hoặc sửa đổi, bổ sung hương ước, quy ước; kiên quyết bãi bỏ những quy định không còn phù hợp với pháp luật và thực tiễn địa phương. Việc xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước cũng được đưa vào hệ thống tiêu chí bình xét các danh hiệu văn hóa, trở thành một tiêu chí quan trọng để công nhận “Gia đình văn hóa” và “Khu dân cư văn hóa”. Đến nay, toàn tỉnh có 95% khu dân cư được công nhận danh hiệu văn hóa; hơn 90% hộ gia đình được công nhận danh hiệu “Gia đình văn hóa”.

Nội dung các bản hương ước, quy ước thời kỳ mới đã có nhiều điểm đổi mới so với trước, đáp ứng yêu cầu của cuộc sống hiện đại. Các quy định về nếp sống văn minh được bổ sung, đặc biệt trong việc cưới, việc tang, lễ hội… Nhiều địa phương đã đưa việc tổ chức tang lễ thành một điều khoản bắt buộc trong hương ước với tiêu chí gọn nhẹ, tiết kiệm, văn minh. Tại huyện Hải Hậu, nhiều nghi thức rườm rà trong cưới hỏi đã được lược bỏ, các lễ nghi như dạm ngõ, lễ hỏi, lễ lại mặt… diễn ra đơn giản nhưng vẫn trang trọng, ấm cúng. Lễ hội ở các làng quê cũng đổi thay theo hướng văn minh, tiết kiệm. Theo đó, hương ước quy định rõ việc bảo vệ môi trường, nghiêm cấm ăn xin, cờ bạc trá hình, đổi tiền lẻ, đốt vàng mã tràn lan hay mê tín dị đoan trong lễ hội. Ban tổ chức lễ hội được thành lập với sự tham gia của các ban, ngành, đoàn thể, đẩy mạnh tuyên truyền nội quy và giữ gìn cảnh quan di tích, nhờ đó lễ hội diễn ra trang trọng, an toàn, giàu ý nghĩa giáo dục truyền thống. Cùng với việc văn minh hóa phong tục tập quán, nhiều vấn đề mới trong đời sống cũng được đưa vào hương ước, quy ước. Nội dung quy ước ở các thôn, xã hiện nay thường bao quát các lĩnh vực: phát triển kinh tế, giữ gìn an ninh trật tự, bảo vệ môi trường, khuyến học khuyến tài… Xã Trung Nghĩa (huyện Ý Yên) sau khi sáp nhập từ 3 xã cũ: Yên Thành, Yên Nghĩa, Yên Trung đã kịp thời chỉnh sửa hương ước ở tất cả các thôn để bổ sung các tiêu chí mới về vệ sinh môi trường, y tế, giáo dục, nếp sống văn hóa… cho phù hợp tình hình thực tế. Hương ước mới đã phân định rõ trách nhiệm của từng hộ gia đình trong việc giữ gìn vệ sinh nhà cửa, chuồng trại, đường làng ngõ xóm. Bên cạnh đó, hương ước mới cũng quy định việc mai táng phải đảm bảo hài hòa giữa tín ngưỡng truyền thống và yêu cầu vệ sinh, văn minh: khuyến khích hình thức hỏa táng, cải táng phù hợp; sử dụng quỹ đất nghĩa trang hiệu quả, đảm bảo cảnh quan xanh sạch. Những nội dung cập nhật sát thực này đã phát huy hiệu quả rõ rệt: người dân ý thức hơn trong bảo vệ môi trường và cảnh quan chung; các hủ tục lạc hậu dần bị loại bỏ; tinh thần tương thân, tương ái. Ở các làng nghề truyền thống của Ý Yên như sơn mài Cát Đằng, chạm khắc gỗ La Xuyên, đúc đồng Tống Xá… hương ước được bổ sung thường xuyên theo từng giai đoạn phát triển. Nội dung hương ước làng nghề chú trọng các quy định về bảo vệ môi trường, an toàn lao động, giữ gìn trật tự và văn hoá giao thương, đảm bảo phát triển sản xuất gắn với bảo tồn đạo đức, lối sống làng quê. Nhờ vậy, các làng nghề này đều thực hiện tốt phong trào xây dựng “Làng văn hóa”, vừa phát triển kinh tế vừa duy trì được nét đẹp truyền thống.

Có thể thấy, trong giai đoạn hội nhập và phát triển hiện nay, hương ước, quy ước đã và đang được “hiện đại hóa” về nội dung nhưng vẫn giữ được cốt lõi nhân văn, trở thành “điểm tựa” pháp lý và văn hóa cho đời sống nông thôn. Để tiếp tục phát huy hiệu quả của hương ước, quy ước trong xây dựng đời sống văn hóa và nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu, các cấp ủy Đảng, chính quyền trong tỉnh đang chú trọng một số giải pháp trọng tâm: Đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến các văn bản pháp luật về xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước, đặc biệt là thực hiện nghiêm Quyết định 22/2018/QĐ-TTg ngày 8/5/2018 của Thủ tướng Chính phủ. Qua đó nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân về vai trò của hương ước trong quản lý đời sống cộng đồng. Thường xuyên rà soát, sửa đổi, bổ sung nội dung hương ước, quy ước phù hợp với quy định pháp luật hiện hành và điều kiện thực tế của địa phương.

Trong dòng chảy hiện đại hóa nông thôn, hương ước, quy ước vẫn là những “sợi dây mềm” kết nối cộng đồng, giữ gìn hồn cốt văn hóa làng xã. Việc thường xuyên rà soát, cập nhật nội dung phù hợp thực tiễn và pháp luật đã giúp các bản hương ước tiếp tục phát huy hiệu quả trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Không chỉ gìn giữ thuần phong mỹ tục, loại bỏ hủ tục lạc hậu, hương ước hôm nay còn góp phần xây dựng nếp sống mới văn minh, nghĩa tình, là nền tảng tinh thần vững chắc cho sự phát triển bền vững của nông thôn Nam Định trong giai đoạn mới.

Bài và ảnh: Viết Dư

Nguồn: https://baonamdinh.vn/van-hoa-nghe-thuat/202506/gin-giu-phat-huy-gia-tri-huong-uoc-quy-uoc-f2640d6/