Giữ hồn Trung thu qua sắc màu tò he

Sinh ra và lớn lên trong làng nghề truyền thống, nghệ nhân Đặng Văn Hậu thấm đẫm ký ức về những ngày Trung thu xưa, khi con giống bột không chỉ là món đồ chơi mà còn là một phần linh hồn của Tết thiếu nhi. Nghệ nhân Hậu kể, trước ngày xưa, đàn ông trong làng ở nhà tỉ mỉ nặn từng con giống, còn phụ nữ gánh ra chợ quê để bán. Ngoài mùa Trung thu, các nghệ nhân còn sáng tạo nhiều hình con giống phục vụ tín ngưỡng dân gian như: Mâm ngũ quả, mâm xôi, 12 con giáp, con cá… những vật phẩm dâng lễ.

Chú thích ảnh — Nghệ nhân Đặng Văn Hậu giới thiệu về văn hoá dân gian, tò he và các món đồ chơi Trung thu truyền thống cho du khách nước ngoài.

Những năm 1960, một nghệ nhân cao tuổi trong làng nảy ra ý tưởng, nặn con giống bột trên que tre thay vì nặn trên vòng tre, bột tẻ được thay bằng bột nếp, để tạo sự kết dính giữa que tre và con giống, giúp trẻ em dễ cầm hơn…. Nhờ sự cải tiến này, con giống bột nhanh chóng phổ biến tại các lễ hội, có thể “biến hóa” theo yêu cầu của khách hàng. Trong thời kỳ kháng chiến, người dân đặc biệt là các em nhỏ còn thích thú với những con giống mang hình tượng bộ đội, y tá, công nhân… phản chiếu tinh thần thời đại.

“Việt Nam thường coi Tết Trung thu là Tết của nhi đồng. Chính vì thế mà đồ chơi truyền thống dành cho trẻ em rất đa dạng, phong phú. Con giống bột chính là một phần không thể thiếu trong mâm cỗ Trung thu ngày xưa”, nghệ nhân Hậu chia sẻ.

Điểm thú vị là mỗi nơi, mỗi phố nghề lại có những kiểu nặn con giống bột khác nhau. Con giống trên phố Khách (phố Tàu) thường thiên về hình tượng thần thoại như Tứ linh Long, Ly, Quy, Phượng... Trong khi đó, con giống ở Đồng Xuân lại mang nhiều dáng dấp sinh hoạt đời thường như: Đôi hài, mâm ngũ quả, cá vàng, cua, gà với chiếc lông đuôi cắm phía sau. Riêng Phú Xuyên có cách làm rất đặc biệt: Phải đặt vòng tre bên dưới, sau đó nặn, đem hấp chín trước khi bán. Nhờ vậy, con giống Phú Xuyên vừa như món bánh, có thể ăn được; trong khi con giống ở phố cổ chủ yếu để chơi, không ăn.

Mỗi dòng con giống được tô điểm với nhiều gam màu bắt mắt, thu hút. Ngày xưa, các nghệ nhân chỉ dùng năm màu chính: Đỏ, vàng, trắng, xanh, đen; các màu khác đều được pha từ các màu chính. Theo nghệ nhân Hậu, các cụ đời trước truyền lại câu nói “Nhất đỏ, nhì vàng”, khi sử dụng những màu sắc này để nặn các con giống sẽ bắt mắt, thu hút sự chú ý của trẻ con hơn… Có sản phẩm nặn chỉ mất vài phút, nhưng cũng có con giống cầu kỳ, nghệ nhân phải dành tới vài ngày mới hoàn thành.

Những năm gần đây, nghệ nhân Đặng Văn Hậu còn kết hợp kỹ thuật của nhiều làng nghề để nặn những chiếc đèn ông sao bằng tò he. Nghệ nhân cho biết, quy trình làm đèn gồm nhiều bước, đòi hỏi sự khéo léo và tinh tế. Trong đó, kỹ thuật con giống bột Đồng Xuân và Phú Xuyên đều được ứng dụng, tạo nên sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và sáng tạo. Một chiếc đèn ông sao thường chỉ mất khoảng 10 - 15 phút để hoàn thiện, nhưng đằng sau đó là sự chắt lọc tinh hoa của nhiều đời nghệ nhân.

Chị Mackenzie, du khách đến từ Hoa Kỳ, không giấu nổi niềm háo hức khi lần đầu được tham gia trải nghiệm làm đèn Trung thu tại Việt Nam. “Tôi chưa từng nghe đến lễ hội Trung thu bao giờ, cũng không biết là có những chiếc đèn lồng như thế này. Đây thật sự là lần đầu tiên tôi được trải nghiệm. Tôi rất háo hức vì qua đây tôi học thêm nhiều điều về văn hóa Việt Nam, nghệ thuật dân gian. Tôi cảm thấy như mình được hòa vào văn hóa, được tìm hiểu một nghề thủ công truyền thống đã tồn tại từ lâu đời. Tôi thấy rất may mắn và biết ơn khi được cho cơ hội này…”, chị Mackenzie chia sẻ.

Không chỉ là niềm vui được tự tay làm một sản phẩm, với chị Mackenzie, điều đáng quý hơn cả chính là tinh thần gìn giữ và truyền lại truyền thống của người Việt. “Tôi thấy rằng Việt Nam rất chú trọng đến việc giữ gìn và truyền lại truyền thống qua nhiều thế hệ, để trẻ em hiểu và tiếp nối. Đó là điều lớn nhất tôi rút ra từ trải nghiệm làm đèn ông sao”, chị Mackenzie bộc bạch.

Nụ cười rạng rỡ hiện lên khi chị cẩn thận nâng niu chiếc đèn tự tay mình làm ra. Với chị, món quà ấy không chỉ là sản phẩm thủ công mà còn là biểu tượng của sự gắn kết. “Nếu chiếc đèn đủ đẹp, tôi muốn tặng lại cho một em nhỏ. Tôi biết rằng những chiếc đèn này thường được trao tặng cho nhau trong dịp Trung thu và với tôi, điều đó thật sự rất đặc biệt”, nữ du khách bày tỏ.

Không chỉ du khách quốc tế, các bạn trẻ Việt Nam cũng tìm thấy cho mình những trải nghiệm đáng nhớ. Kiều Trang, sinh viên năm cuối, Đại học Quốc gia Hà Nội chia sẻ, cô cảm thấy rất hạnh phúc và bất ngờ khi có thể tự tay hoàn thành một chiếc đèn ông sao.

“Ban đầu tôi nghĩ rất khó, nhất là công đoạn nhào bột để làm tò he. Nếu không nhanh tay thì bột sẽ không kết dính, vậy mà các nghệ nhân lại có thể làm ra những món đồ tinh xảo, nhiều chi tiết. Tôi thật sự khâm phục. Khi tự mình làm được một sản phẩm, tôi thấy rất vui, vừa thử thách vừa thư giãn”, Kiều Trang bày tỏ.

Với Kiều Trang, điều quý giá nhất là trong quá trình trải nghiệm, cô hiểu thêm về các làng nghề, về lịch sử và nét đặc sắc của từng sản phẩm thủ công: “Tôi nghĩ đây là cơ hội để trau dồi kiến thức văn hóa, để mình thêm yêu và tự hào về truyền thống dân tộc…”.

Nghệ nhân Đặng Văn Hậu tâm sự, chính những con giống bột cổ truyền từ lục súc, đôi hài… đến mâm quả… đã mang trong mình tinh thần Trung thu xưa. Trẻ em ngày trước khi phá cỗ không chỉ háo hức thưởng thức bánh trái mà còn tranh nhau những con giống nhỏ xinh, coi đó là món đồ chơi quý giá.

“Tôi rất vui khi thế hệ trẻ ngày nay quan tâm hơn đến nghệ thuật và văn hóa truyền thống. Đó là tín hiệu mừng, góp phần lan tỏa những giá trị xưa đến hôm nay”, nghệ nhân Hậu tâm sự.

Bằng đôi bàn tay khéo léo và tình yêu nghề thủ công truyền thống, nghệ nhân Đặng Văn Hậu không chỉ nặn nên những con giống bột nhiều màu sắc mà còn gìn giữ cả một mảnh hồn của Trung thu cổ truyền, để những giá trị dân gian đó tiếp tục sống trong nhịp thở hiện đại.

Một số hình ảnh khác: