Từ nếp sống đẹp đến phát triển bền vững

VHO - Trong mọi bước đi của đất nước, văn hóa vẫn luôn là mạch nguồn bền bỉ, thấm sâu vào đời sống con người Việt Nam. Ở đó, môi trường văn hóa cơ sở, nơi diễn ra những tương tác hằng ngày, những chuẩn mực ứng xử, những sinh hoạt cộng đồng, chính là nền đất nuôi dưỡng tâm hồn xã hội, là “thiên nhiên thứ hai” định hình nhân cách con người.

Giao lưu đờn ca tài tử

 Việc xây dựng, duy trì và phát huy môi trường văn hóa cơ sở hôm nay là yêu cầu cấp thiết, là điều kiện tiên quyết để hướng tới phát triển bền vững đất nước.

Vẫn còn đó những “mảnh đất” trống

Nhiều năm qua, ngành VHTTDL đã kiên trì triển khai hàng loạt chương trình hướng về cơ sở: Từ Liên hoan Diễn xướng dân gian văn hóa Trường Sơn - Tây Nguyên, Liên hoan diễn xướng Chầu văn, Liên hoan Đờn ca tài tử quốc gia, cho tới Hội diễn Tiếng hát công nhân lao động toàn quốc, Hội thi Tiếng hát công nhân, lao động… Ở đó, người dân được sống trong không gian văn hóa của chính mình, tự hào về những di sản được vun đắp qua bao thế hệ.

Tuy nhiên, bức tranh môi trường văn hóa cơ sở trên cả nước vẫn còn không ít gam màu chênh lệch. Ở nhiều địa phương, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” vẫn là trụ cột, nhưng mức độ lan tỏa và chiều sâu lại khác nhau. Có nơi phong trào thực chất, được cộng đồng nâng niu như nếp sống đẹp; có nơi lại dừng ở những khẩu hiệu treo tường, những bản cam kết ký xong chưa có nhiều hoạt động. Thiết chế văn hóa, từ nhà văn hóa xã, trung tâm học tập cộng đồng, đến thư viện, câu lạc bộ… ở nhiều vùng còn thiếu và yếu. Không ít nơi, “nhà văn hóa” chỉ là căn phòng nhỏ, khóa cửa quanh năm; sân chơi, bãi tập cho người dân còn hiếm hoi. Hoạt động văn hóa cơ sở nhiều khi bị lấn át bởi nhịp sống thị trường, bởi sự bùng nổ của mạng xã hội và những trào lưu giải trí nhanh, dễ dãi.

Cùng với đó, mặt trái của kinh tế thị trường và công nghệ số cũng đang tác động mạnh đến nền tảng văn hóa. Những biểu hiện lệch chuẩn trong ứng xử, suy giảm tinh thần cộng đồng, sự thờ ơ với lễ hội truyền thống, hay lối sống thực dụng đang dần len lỏi vào từng ngóc ngách của đời sống cơ sở. Môi trường văn hóa gia đình, tế bào đầu tiên của xã hội cũng đang chịu nhiều biến đổi: Những bữa cơm chung thưa vắng dần, đối thoại thay bằng im lặng với các thiết bị điện tử, truyền thống ứng xử nhân ái, đậm tình thân, nếp sống hòa thuận, trọng nghĩa, trọng tình, kính trên nhường dưới… đôi khi bị thay thế bởi sự thờ ơ, vô cảm trong nhịp sống vội vã.

Điều đáng nói, môi trường văn hóa cơ sở không chỉ là không gian vật chất, mà là hệ sinh thái tinh thần, bao gồm các chuẩn mực ứng xử, niềm tin, thói quen, cách sống, cách nghĩ của con người. Khi hệ sinh thái ấy bị tổn thương, xã hội sẽ khó tìm được sự cân bằng và bền vững. Như nhiều nhà nghiên cứu nhận định, “môi trường văn hóa là bức tường thành bảo vệ nền tảng tư tưởng, nhân cách con người Việt Nam”. Và bức tường ấy, ở không ít nơi, đang có những “vết nứt”.

Có thể nói, chủ trương xây dựng môi trường văn hóa ở cơ sở đã rõ, nhưng việc thực thi lại chưa đồng bộ. Một phần do nhận thức khi nhiều cấp, ngành vẫn coi văn hóa là lĩnh vực “mềm”, “phi lợi nhuận”, nên dễ bị xếp sau những mục tiêu kinh tế. Ở cấp cơ sở, cán bộ văn hóa thường kiêm nhiệm, thiếu kinh phí, thiếu công cụ đánh giá hiệu quả nên việc triển khai còn mang tính phong trào.

Bên cạnh đó, nguồn lực đầu tư cho văn hóa cơ sở vẫn hạn chế, trong khi yêu cầu lại ngày càng lớn. Có địa phương một nhà văn hóa phải phục vụ hàng nghìn người dân, hoạt động theo hình thức xã hội hóa nhưng thiếu sự hướng dẫn cụ thể, dẫn đến manh mún và thiếu tính bền vững. Công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ văn hóa cơ sở cũng còn bất cập. Nhiều người được giao phụ trách văn hóa nhưng chưa được đào tạo chuyên ngành, thiếu kỹ năng tổ chức, thiếu kiến thức về bảo tồn di sản, kỹ năng truyền thông, vận động quần chúng. Ngoài ra, tác động của mạng xã hội, nơi đang hình thành một “môi trường văn hóa mới” đặt ra thách thức trong quản lý và định hướng giá trị. Những xu hướng tiêu cực, nội dung phản văn hóa, tin giả, lối sống lệch chuẩn dễ lan nhanh, làm xói mòn các giá trị truyền thống.

Kiến tạo không gian văn hóa bền vững từ gốc

Để môi trường văn hóa ở cơ sở thực sự trở thành “vườn ươm nhân cách” và là nền tảng cho phát triển bền vững, cần một hệ thống giải pháp đồng bộ, đi từ nhận thức, cơ chế, hành động, giám sát. Trong đó, cần nâng cao nhận thức và vai trò lãnh đạo trong xây dựng môi trường văn hóa.

Trước hết, người đứng đầu ở mọi cấp phải nhận thức rõ vai trò then chốt của văn hóa trong phát triển. Xây dựng môi trường văn hóa không phải là việc “phụ họa”, mà là nhiệm vụ trung tâm trong chiến lược phát triển con người và kinh tế, xã hội. Lãnh đạo địa phương, cơ quan, đơn vị phải trở thành “hạt nhân văn hóa”, người nêu gương, lan tỏa tinh thần nhân văn, dân chủ, minh bạch, tôn trọng con người.

Song song đó, cần đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục văn hóa ứng xử trong cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ, qua các chương trình truyền hình, sân khấu, nền tảng số và hoạt động ngoại khóa. Bên cạnh đó, hoàn thiện thể chế, chính sách và đảm bảo nguồn lực vì việc xây dựng môi trường văn hóa cần một khung pháp lý rõ ràng, ổn định và có tính ràng buộc. Hiện nay, Bộ VHTTDL đang triển khai kế hoạch xây dựng môi trường văn hóa cơ sở giai đoạn 2023-2025, trong đó nhấn mạnh việc đưa tiêu chí văn hóa vào đánh giá cán bộ, công chức, cũng như hiệu quả hoạt động của chính quyền cơ sở.

Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ kinh phí cho thiết chế văn hóa, ưu tiên đầu tư hạ tầng ở vùng khó khăn; khuyến khích xã hội hóa nhưng phải có hướng dẫn, tiêu chuẩn cụ thể để tránh thương mại hóa văn hóa. Đồng thời, bộ tiêu chí đánh giá môi trường văn hóa cơ sở nên được hoàn thiện, gắn với chỉ số hạnh phúc, sự hài lòng của người dân, mức độ tham gia vào hoạt động văn hóa, cộng đồng. Không thể có môi trường văn hóa bền vững nếu người dân không là chủ thể. Mỗi cộng đồng, thôn, xóm, tổ dân phố… cần chủ động xây dựng quy ước, hương ước văn hóa riêng, phù hợp với đặc điểm vùng miền nhưng không trái quy chuẩn chung.

Các thiết chế văn hóa cần được “hồi sinh” bằng các hoạt động phong phú: Diễn đàn văn hóa, câu lạc bộ nghệ thuật, hội thảo cộng đồng, không gian đọc sách, sinh hoạt dân ca, trò chơi dân gian... Những hoạt động ấy giúp con người tìm lại sự gắn kết, lòng tự hào về quê hương, từ đó hình thành “sức đề kháng văn hóa” trước các trào lưu ngoại lai. Đặc biệt, cần chú trọng xây dựng môi trường văn hóa trong gia đình và nhà trường, hai cái nôi đầu tiên hình thành nhân cách. Khi con trẻ được sống trong không khí tôn trọng, yêu thương, được giáo dục bằng hành động văn hóa chứ không phải khẩu hiệu, thì xã hội mới thực sự an lành.

Trong thời đại số, không thể bỏ qua môi trường văn hóa trên mạng. Đây là nơi giới trẻ tương tác nhiều nhất, nên cũng là không gian cần được nuôi dưỡng bằng các giá trị tích cực. Cần khuyến khích các địa phương, cơ quan, tổ chức sáng tạo nội dung văn hóa số như: Phim ngắn, podcast, triển lãm trực tuyến, nền tảng giáo dục văn hóa địa phương… để lan tỏa cái đẹp, cái thiện.

Song song, cần có cơ chế quản lý, giám sát và phản ứng nhanh trước các nội dung phản văn hóa, tin giả, bạo lực ngôn từ trên mạng xã hội. Môi trường văn hóa cơ sở không thể tách rời đời sống kinh tế của người dân. Khi văn hóa trở thành động lực phát triển, qua du lịch cộng đồng, sản phẩm làng nghề, lễ hội xanh, nghệ thuật đường phố, ẩm thực truyền thống…, người dân sẽ tự nguyện bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa. Văn hóa cơ sở vì thế cần được nhìn như nguồn lực nội sinh, chứ không chỉ là “trang trí cho phát triển”.

Xây dựng môi trường văn hóa cơ sở không phải là việc của một ngày, một phong trào, mà là quá trình lâu dài, bền bỉ, bắt đầu từ những điều nhỏ nhất, từ cách ứng xử giữa người với người, từ sự gương mẫu của người lãnh đạo, từ ánh mắt thân thiện trên đường làng, đến những buổi sinh hoạt cộng đồng nơi nhà văn hóa thôn.

Khi mỗi cộng đồng trở thành một “không gian văn hóa sống”, khi con người được nuôi dưỡng trong môi trường nhân văn, thì đó cũng là lúc văn hóa trở lại đúng vị trí của mình: Nền tảng tinh thần của xã hội, động lực của phát triển bền vững. Và trong dòng chảy mới của đất nước hôm nay, giữ cho môi trường văn hóa cơ sở trong lành cũng chính là giữ cho tâm hồn Việt Nam mãi bền vững. 

Nguồn: https://baovanhoa.vn/van-hoa/tu-nep-song-dep-den-phat-trien-ben-vung-174839.html