Bỏ hội đồng trường: Biến động lớn về lãnh đạo đại học công lập

Bộ GD-ĐT vừa đề nghị các cơ sở giáo dục đại học (ĐH) và giáo dục nghề nghiệp tạm dừng công tác quy hoạch và xem xét bổ nhiệm mới lãnh đạo hội đồng trường, lãnh đạo nhà trường. Chỉ đạo này nhằm triển khai thực hiện nghị quyết 71 của Bộ Chính trị, trong đó có nội dung quan trọng: không tổ chức hội đồng trường trong các cơ sở giáo dục công lập (trừ các trường có thỏa thuận quốc tế).

Bất cập, phải thay đổi

Vài năm trở lại đây mô hình hội đồng trường được xem là một bước đi lớn trong quá trình trao quyền tự chủ cho các trường ĐH. Mô hình này về lý thuyết là một cấu trúc quản trị tiên tiến, giúp trường ĐH tách bạch rõ ràng giữa vai trò giám sát và điều hành, từng bước tiếp cận với chuẩn quốc tế. Tuy nhiên trong quá trình vận hành, mô hình này đã bộc lộ không ít vấn đề.

Trong tờ trình đánh giá sơ kết thực hiện Luật Giáo dục ĐH giai đoạn 2019-2024 gửi Chính phủ, Bộ trưởng Bộ GD-ĐT Nguyễn Kim Sơn cho biết đến nay đã có 167/171 cơ sở giáo dục ĐH công lập (không tính các trường thuộc Bộ Quốc phòng, Bộ Công an) hoàn thành việc thành lập, kiện toàn hội đồng trường, tuy nhiên hiệu quả hoạt động còn nhiều bất cập.

Theo báo cáo của 13 bộ, cơ quan ngang bộ và 24 địa phương, 67 cơ sở giáo dục ĐH đã thực hiện bí thư đảng ủy là chủ tịch hội đồng trường, chủ tịch hội đồng ĐH.

Bộ GD-ĐT nhận định qua thực tiễn hội đồng trường ở một số trường ĐH hoạt động còn yếu, mang tính hình thức, chưa thực hiện đúng, đầy đủ quyền hạn và trách nhiệm theo quy định của luật. Điều này dẫn tới vai trò của hội đồng trường bị coi nhẹ hoặc ở một số nơi xảy ra xung đột, mâu thuẫn giữa hội đồng trường, chủ tịch hội đồng trường với hiệu trưởng.

Việc sẽ xóa bỏ mô hình hội đồng trường tại các trường ĐH công lập theo chủ trương mới là một thay đổi lớn so với Luật Giáo dục ĐH hiện hành.

Như vậy, cơ cấu tổ chức mới của các cơ sở giáo dục ĐH sẽ không còn hội đồng trường đối với các trường công lập (trừ những trường có yếu tố hợp tác quốc tế). Hội đồng trường chỉ tồn tại ở các trường tư thục hoặc các đơn vị có thỏa thuận quốc tế.

Điều này đánh dấu sự thay đổi lớn về cơ cấu quản trị ĐH khi mô hình hiệu trưởng - chủ tịch hội đồng trường từng được xem là bước tiến trong tự chủ ĐH.

Bí thư cấp ủy kiêm người đứng đầu

Việc bỏ hội đồng trường ĐH không chỉ là thay đổi về tổ chức bộ máy mà còn tác động sâu sắc đến cách thức vận hành, điều hành và quản trị trường ĐH công lập trong thời gian tới. Quyết định này thể hiện một sự chuyển hướng mạnh mẽ: từ mô hình phân quyền sang mô hình tập trung, thống nhất, nơi mà người đứng đầu cấp ủy sẽ kiêm nhiệm vai trò điều hành.

Đây không chỉ là một điều chỉnh về mặt tổ chức mà còn là thông điệp rõ ràng về việc tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng trong hệ thống giáo dục, đồng thời đặt ra yêu cầu cao hơn đối với năng lực, bản lĩnh và tư duy quản trị của đội ngũ cán bộ lãnh đạo nhà trường.

Tuy nhiên thực tiễn cũng đặt ra khi không còn một thiết chế như hội đồng trường để làm đối trọng, phản biện và giám sát sẽ đòi hỏi những cơ chế kiểm tra, đánh giá khác để tránh rơi vào tình trạng "một người quyết tất".

Việc đổi mới mô hình quản trị ĐH không thể chỉ dừng lại ở thay đổi cơ cấu tổ chức mà phải đi kèm với đào tạo đội ngũ, hoàn thiện hành lang pháp lý và xây dựng văn hóa học thuật dân chủ, tôn trọng phản biện.

Nếu không, bài toán tự chủ ĐH có thể lại quay về điểm xuất phát, nơi các trường bị chi phối hoàn toàn bởi cấp trên thay vì được vận hành dựa trên năng lực nội tại và nhu cầu học thuật thực sự.

Tạm dừng bổ nhiệm mới

Ngày 12-9, Bộ GD-ĐT ban hành hai công văn gửi các cơ sở giáo dục trực thuộc và các cơ quan có thẩm quyền, yêu cầu tạm dừng công tác quy hoạch, bổ nhiệm mới các vị trí lãnh đạo, bao gồm: giám đốc, hiệu trưởng, phó giám đốc, phó hiệu trưởng. Các chức danh này sẽ chỉ được bổ nhiệm lại khi hết nhiệm kỳ, còn việc bổ nhiệm mới sẽ dừng cho đến khi có hướng dẫn tiếp theo.

Đối với hội đồng trường, chủ tịch, phó chủ tịch hội đồng trường hết nhiệm kỳ thì tiếp tục điều hành cho đến khi có hướng dẫn mới. Trường hợp chủ tịch hết tuổi quản lý thì phó chủ tịch (nếu có) điều hành hội đồng trường hoặc hội đồng trường bầu người điều hành nếu không có phó chủ tịch.

Cũng theo chỉ đạo từ bộ, các cơ sở giáo dục được yêu cầu tạm dừng công tác quy hoạch đối với các chức danh chủ tịch, phó chủ tịch hội đồng trường (nếu có).

Nâng cao hiệu quả quản trị ĐH

Nghị quyết 71 được đánh giá là dấu mốc quan trọng trong định hướng phát triển giáo dục - đào tạo của cả nước, đặt mục tiêu đổi mới tư duy, tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả quản trị ĐH, đồng thời đảm bảo sự lãnh đạo toàn diện của Đảng tại các cơ sở giáo dục. Một trong những định hướng quan trọng trong nghị quyết 71 là tăng cường vai trò lãnh đạo trực tiếp, toàn diện của tổ chức Đảng, đặc biệt là vai trò của người đứng đầu cấp ủy tại các cơ sở giáo dục.

Theo đó sẽ triển khai mô hình bí thư cấp ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục thay cho mô hình hiệu trưởng và chủ tịch hội đồng trường như trước đây.

Động cơ "3 trong 1"

Bỏ hội đồng trường: Biến động lớn về lãnh đạo đại học công lập - Ảnh 2. — Một góc Đại học Thanh Hoa, đại học hàng đầu của Trung Quốc - Ảnh website trường

Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị xác định bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục ĐH có thể ví như một "động cơ 3 trong 1" hội tụ sức mạnh chính trị, quản trị và hành chính.

Mô hình này hứa hẹn giải quyết tình trạng phân tán quyền lực, tăng tốc độ ra quyết định và nâng cao trách nhiệm giải trình. Nhưng động cơ càng mạnh, nguy cơ mất cân bằng càng lớn nếu thiếu cơ chế giám sát và định hướng học thuật đúng đắn.

Bài học từ Trung Quốc cho thấy sự tập trung quyền lực vừa tạo động lực phát triển vừa tiềm ẩn rủi ro. Ở Trung Quốc, bí thư đảng ủy là "người số 1" trong trường ĐH, hiệu trưởng chỉ là phó bí thư phụ trách học thuật. Mọi quyết sách lớn đều do đảng ủy định hướng và phê chuẩn.

Bí thư vừa là người quyết định vừa quản trị, điều phối và đại diện chính trị. Nhờ đó nhiều trường ĐH có thể huy động nguồn lực từ nhà nước, địa phương, doanh nghiệp, gắn chặt với chiến lược quốc gia như "Made in China 2025" hay các chương trình trí tuệ nhân tạo và công nghệ xanh.

Tuy nhiên nhiều bí thư bị phê phán thiếu nền tảng học thuật, thiên về hành chính, làm suy giảm tính tự chủ và sáng tạo của ĐH. Đây vừa là mô hình tạo sức mạnh vừa là lời cảnh báo.

Ở Việt Nam, nghị quyết 71 xác định bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu cơ sở giáo dục ĐH. Chủ trương này giúp thống nhất lãnh đạo, khắc phục tình trạng "ba thủ trưởng": đảng ủy - hội đồng trường - ban giám hiệu.

Quyền lực tập trung cũng rút ngắn thời gian quyết định về nhân sự, tài chính, chiến lược, bảo đảm đường lối chính trị triển khai nhất quán. Đồng thời nó đặt ra yêu cầu mới: người đứng đầu phải đạt "tiêu chuẩn kép": vừa bản lĩnh chính trị vừa am hiểu quản trị ĐH hiện đại.

Mô hình bí thư đảng ủy kiêm người đứng đầu có thể ví như một cỗ xe được gắn "động cơ 3 trong 1". Người bí thư vừa là lãnh đạo chính trị vừa là nhà quản trị - điều hành, đồng thời là pháp nhân hành chính của ĐH. Ba sức mạnh hội tụ vào một vị trí tạo nên động cơ rất mạnh, giúp xe chạy nhanh, quyết đoán và không bị phân tán quyền lực như trước.

Nhưng động cơ càng mạnh, yêu cầu về phanh (thắng) và tín hiệu dẫn đường càng phải tin cậy. Phanh chính là cơ chế giám sát, kiểm tra và minh bạch; tín hiệu dẫn đường chính là định hướng chính trị đúng đắn, gắn với tự chủ học thuật và nhu cầu xã hội. Nếu thiếu hai yếu tố này, cỗ xe dễ mất lái hoặc lao ra khỏi quỹ đạo.

Quan hệ với doanh nghiệp cũng cần được tính đến. Trước đây hội đồng trường có đại diện doanh nghiệp, giúp kết nối chiến lược đào tạo với nhu cầu lao động. Nay kênh này không còn, dễ làm suy yếu gắn kết trường - doanh nghiệp - xã hội. Kinh nghiệm Trung Quốc là lập hội đồng tư vấn và liên minh hợp tác để bù đắp. Việt Nam cần cơ chế thay thế: hội đồng tư vấn doanh nghiệp, thỏa thuận hợp tác chiến lược, báo cáo trách nhiệm giải trình trước thị trường lao động.

Một phương án được thảo luận là bí thư đảng ủy kiêm luôn hiệu trưởng. Mô hình này cực gọn, tránh xung đột quyền hạn, tăng tốc quyết định. Nhưng quyền lực tập trung tuyệt đối, khối lượng công việc quá tải có nguy cơ học thuật bị lấn át.

Phương án này có thể áp dụng ở trường nhỏ, định hướng ứng dụng nhưng với ĐH đa ngành, nghiên cứu, tầm quốc gia, cần duy trì tách bạch tương đối: bí thư lo định hướng chính trị - chiến lược, hiệu trưởng lo học thuật và hành chính.

Cần phát huy ưu điểm, khắc phục hạn chế của mô hình này bằng cách chuẩn hóa năng lực lãnh đạo, gắn kết doanh nghiệp - xã hội và nuôi dưỡng môi trường học thuật sáng tạo. Chỉ khi đó, "người đứng đầu" mới thật sự là người cầm lái chuyên nghiệp, đưa ĐH Việt Nam hội nhập và phát triển bền vững.