Tourane khi ấy là một đô thị thuộc địa được người Pháp quy hoạch bài bản từ cuối thế kỷ 19, với những con đường thẳng tắp, công sở khang trang và mái ngói đỏ lẫn giữa tán cây xanh.
Tourane xưa - một thuộc địa vi mô trong địa hạt bảo hộ
Mùa thu năm 1888, một sắc lệnh từ kinh thành Huế đã lặng lẽ khép lại thời kỳ cũ và mở ra chương mới cho vùng đất ven sông Hàn: Tourane trở thành nhượng địa Pháp - một “thuộc địa vi mô” độc nhất giữa lòng xứ bảo hộ An Nam.
Dù Hiệp ước bảo hộ đã được ký kết với triều đình Huế nhưng người Pháp vẫn chọn một cách đi riêng: tách rời một số khu vực chiến lược khỏi quyền quản lý của triều đình để đặt trực tiếp dưới sự giám sát của họ.
Khu nhượng địa này được định dạng như một thuộc địa thực thụ có luật riêng, chính quyền riêng và cơ chế quản lý không qua trung gian bản xứ. Đó là cách người Pháp lặng lẽ gieo xuống một “thuộc địa thu nhỏ” ngay trong vùng đất bảo hộ, vừa thể hiện âm mưu chiến lược mở rộng ảnh hưởng ở Đông Dương.
Không lâu sau khi Tourane trở thành nhượng địa, những bước chân lạ đã bắt đầu dạo bước bên sông Hàn. Họ đến với bản đồ giấy tờ và thước kẻ trong tay.
Người Pháp bắt đầu đo đạc, ghi chép, khoanh vùng từng khu đất, từng dòng chảy, từng con đường như thể đang “vẽ lại” cả một đô thị mới trên nền cũ.
Một ủy ban đặc biệt được thành lập, họ phân định lại địa giới và áp dụng luật lệ mới, đồng thời cho xây dựng hàng loạt công trình hành chính, cảng biển, đồn trú...
Tourane bắt đầu trở thành “hình mẫu” thu nhỏ của nền văn minh Pháp giữa lòng Trung Kỳ của xứ An Nam. Không chỉ là thay đổi về kiến trúc mà còn là lần đầu tiên Đà Nẵng được quy hoạch theo mô hình đô thị hiện đại với phân khu chức năng rõ ràng, luật xây dựng riêng và quy định về chiều cao công trình, điều hoàn toàn xa lạ với đô thị phong kiến xưa.
Từ những nét vẽ đầu tiên trên nền đất ven sông Hàn, Tourane không ngừng mở rộng quy mô để đáp ứng tham vọng của chính quyền thuộc địa. Ban đầu khu nhượng địa chỉ vỏn vẹn khoảng 2,5ha, chỉ đủ cho vài tòa công sở hay vài dãy nhà hành chính. Nhưng với tầm nhìn dài hạn thì người Pháp nhanh chóng thúc đẩy việc mở rộng lãnh thổ.
Đến năm 1895 diện tích được ghi nhận đã tăng lên 1.366ha, trên bản đồ năm 1889 ranh giới thực tế thậm chí đã tiệm cận mốc 10.000ha. Không gian ấy không còn giới hạn trong khu trung tâm ban đầu mà vươn xa theo cả chiều rộng lẫn chiều sâu: từ hai bờ sông Hàn trải ra vòng qua bán đảo Tiên Sa vì lý do quân sự, len theo chân núi Ngũ Hành Sơn mang sắc màu tâm linh, rồi bám dọc đèo Hải Vân để kiểm soát trục giao thông huyết mạch dẫn ra Huế.
Xa hơn nữa, đường nối Tourane với Faifo thương cảng cổ cũng được hoạch định như một phần trong chiến lược mở rộng ảnh hưởng lâu dài.
Không ảnh tái hiện đô thị Tourane dưới thời Pháp thuộc, nhìn từ phía Nam lên Bắc, với sông Hàn nằm bên phải khung hình. Trục đường chính chạy dọc bờ sông là Quai Courbet (nay là Bạch Đằng), nơi tập trung các công trình hành chính, công cộng và thương mại do người Pháp quy hoạch. Xen giữa là khu dân cư biệt thự kiểu Pháp, mái ngói đỏ, tường vàng nhạt, bao quanh bởi cây xanh và lối đi. Xa xa là vùng rừng hướng ra Tiên Sa và bán đảo Sơn Trà. Toàn cảnh phản ánh rõ nét một mô hình “thuộc địa vi mô” được tổ chức bài bản giữa lòng xứ bảo hộ An Nam.
Di sản còn lại - mảnh ký ức giữa lòng thành phố
Hơn một thế kỷ trôi qua kể từ ngày Tourane khoác lên mình dáng dấp châu Âu. Những dấu tích kiến trúc thuộc địa giờ đây chỉ còn là những mảnh ghép rời rạc giữa phố phường Đà Nẵng hiện đại.
Theo thống kê của Sở VH-TT&DL thành phố vào năm 2021, Đà Nẵng (cũ) chỉ còn khoảng 22 công trình mang dáng dấp kiến trúc Pháp được xác định là có giá trị về lịch sử và văn hóa: Trong đó có 11 công trình công cộng như tòa thị chính xưa (Đốc lý); 6 biệt thự dân sự nằm rải rác trên các tuyến phố Trưng Nữ Vương, Hoàng Diệu; 2 công trình tôn giáo mà nổi bật là Nhà thờ Con Gà, biểu tượng quen thuộc của thành phố; và duy nhất công trình hạ tầng còn sót lại là cầu Nam Ô.
Nhưng nhiều công trình trong số ấy đã bị thay đổi đến mức khó nhận ra. Có nơi bị cải tạo, có nơi khoác lên “lớp áo mới” khác xa bản gốc và không ít người dân sống ngay bên những bức tường cũ kỹ kia cũng chẳng hề biết mình đang đi qua một phần của lịch sử. Những mảng ký ức ấy nếu không được gìn giữ đúng cách có thể sẽ lặng lẽ trôi vào quên lãng giữa nhịp sống ngày càng hiện đại của thành phố bên sông Hàn.
Giữ lại vài công trình là chưa đủ, quan trọng hơn là kể lại câu chuyện của chúng để người Đà Nẵng hôm nay hiểu mình đang sống trong một thành phố có ký ức, có tầng sâu. Việc phục dựng đồ họa Tourane xưa bằng công nghệ số, xây dựng các tuyến phố di sản, đặt biển chỉ dẫn song ngữ hay tích hợp du lịch văn hóa... là những cách giúp “đánh thức ký ức” một cách mềm mại.
Công trình 44 Bạch Đằng từng là Tòa Đốc lý của chính quyền Pháp tại Tourane hơn một thế kỷ trước và nay là Bảo tàng Đà Nẵng - một không gian lưu giữ ký ức đô thị và văn hóa địa phương. Ngay bên cạnh là tòa nhà số 42, trước đây là văn phòng hành chính cũng được chuyển đổi công năng để đồng hành bảo tàng trong vai trò trung tâm trưng bày và phục vụ cộng đồng.
Việc phục dựng và đưa hai tòa nhà này vào hoạt động không chỉ là một nỗ lực gìn giữ di sản kiến trúc cũ mà còn là minh chứng cụ thể cho tư duy phát triển đô thị có bản sắc của thành phố Đà Nẵng. Đây cũng là bước đi đầu tiên trong định hướng hình thành Quỹ Di sản kiến trúc đô thị, tạo nền tảng cho các hoạt động bảo tồn - giáo dục và du lịch bền vững trong tương lai. Giữa lòng Đà Nẵng hiện đại và năng động, câu chuyện của 44 Bạch Đằng thì thầm một cách kiên định: “muốn đi xa, một đô thị không được quên cội nguồn của mình”.
Nếu có dịp, bạn hãy thử dừng lại vài phút bên bờ sông Hàn, đứng trước một tòa nhà cũ và lặng im. Biết đâu trong khoảnh khắc ấy bạn sẽ nghe thấy tiếng bước chân vọng về từ thế kỷ trước, tiếng chuông nhà thờ Tourane ngân vang giữa buổi chiều xa, hay âm thanh leng keng của xe điện sắt chạy dọc đường Bạch Đằng.
Những câu chuyện xưa vẫn lặng lẽ hiện hữu trong lòng phố. Chỉ cần một ánh nhìn đủ sâu và một trái tim đủ lặng, chúng sẽ kể cho bạn nghe.
_____
(*) TS.Lê Minh Sơn - hiện là Trưởng khoa Kiến trúc, Trường Đại học Bách khoa - Đại học Đà Nẵng.
Nguồn: https://baodanang.vn/lan-gio-dien-mao-do-thi-tourane-dong-ky-uc-ben-bo-song-han-3298610.html
Bình luận (0)