Nghệ nhân miệt mài giữ di sản rối cạn duy nhất trên đất Hà Thành

Khác với rối nước phải diễn ở thủy đình, rối cạn ở đâu cũng có thể diễn được. (Ảnh: Hương Ly/Vietnam+)

Theo Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, phường rối Tế Tiêu (huyện Mỹ Đức, Hà Nội) là nơi duy nhất còn lưu giữ nghệ thuật múa rối cạn cùng rối tuồng – một loại hình diễn xướng độc đáo, giàu bản sắc.

Tuy mang giá trị nghệ thuật dân gian đặc sắc, rối cạn Tế Tiêu cũng không tránh khỏi nguy cơ mai một theo thời gian. Vì vậy để những chú rối cất lên được lời ca, tiếng hát, phải nhờ có nghệ nhân như anh Phạm Công Bằng - một trong những nghệ nhân ưu tú trẻ nhất Việt Nam.

Truyền thống trao gửi qua các thế hệ

Ra đời thời Lê Trung Hưng, rối cạn Tế Tiêu đã tiếp thu và lưu được nhiều nét văn hóa, nếp sống đặc trưng của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nhờ những giá trị nghệ thuật độc đáo, năm 2021, nghệ thuật trình diễn rối cạn Tế Tiêu đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Từ nhỏ, nghệ nhân Phạm Công Bằng (sinh năm 1976) đã sớm làm quen với không gian nghệ thuật rối cạn. Anh sớm cảm nhận được sự kỳ diệu của từng con rối gỗ nhờ lớn lên cùng buổi đi diễn với cha - nghệ nhân Phạm Văn Bể. Bản thân cụ Bể cũng từng học nghề từ nghệ nhân Lê Đăng Nhượng của làng, có công trong việc gìn giữ nghệ thuật múa rối cạn làng Tế Tiêu đến ngày nay. Việc giữ nghề với anh Bằng vì thế lại càng mang một giá trị lớn lao, vừa là đam mê, vừa là trách nhiệm.

Năm 2001, anh Bằng cùng cha dựng lên thủy đình - sân khấu biểu diễn cả rối cạn cả rối nước - tại quê hương mình, biến nơi đây thành một sân khấu thu nhỏ để người dân địa phương và du khách thập phương có thể thưởng thức những buổi diễn đậm đà bản sắc.

Xuất thân nhà nòi, có cha là nghệ nhân Phạm Văn Bể nổi tiếng, anh Bằng luôn đau đáu với việc giữ nghề, truyền nghề. (Ảnh: Hương Ly/Vietnam+)

Theo nghệ nhân chia sẻ, con rối Tế Tiêu thường được khắc từ gỗ xoan, gỗ sung hay những loại gỗ nhẹ dễ chế tác khác, để không nứt nẻ theo thời gian. Khi đục đẽo, gỗ vẫn cần giữ độ ẩm để dễ tạo hình, sau đó phơi khô tự nhiên trước khi tiến hành công đoạn sơn và vẽ hoa văn. Những công đoạn này đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ để tạo nên các nhân vật có thần thái riêng biệt.

Không chỉ dừng lại ở hình dáng, để con rối có thể cử động linh hoạt, các nghệ nhân phải nghiên cứu kỹ lưỡng về hệ thống khớp nối và kỹ thuật điều khiển. "Một con rối tốt không chỉ đẹp về hình thức mà còn phải có hồn qua chuyển động, biểu cảm. Nếu người điều khiển không đủ khéo léo, con rối sẽ mất đi sự sống động, không truyền tải được tinh thần của vở diễn" anh Bằng chia sẻ.

Đó là những nhân vật như ông lão giáo đầu, quan lại, nông dân, phú ông, hay thầy đồ quen thuộc làng quê; những vở rối “Thạch Sanh chém Trăn Tinh” mang ý nghĩa sâu sắc về tinh thần chính nghĩa, lòng dũng cảm và chiến thắng của cái thiện trước cái ác, hay vở "Trò xay lúa, giã gạo, cày, bừa" kể về cuộc sống lao động vất vả nhưng đầy ắp tình người của bà con nông dân…

Nhân vật rối với dáng vẻ ngộ nghĩnh, đầy duyên dáng, khoác lên mình những gam màu rực rỡ, đậm chất dân gian (Ảnh: Hương Ly/Vietnam+)

Không chỉ thuộc những câu chuyện cha kể, nghệ nhân Phạm Công Bằng còn tự mình dàn dựng kịch bản, sáng tạo hình tượng quân rối và truyền cảm hứng cho bạn bè cùng trang lứa tham gia biểu diễn. Cứ thế, tình yêu với rối lớn dần trong anh, trở thành sợi dây gắn kết anh với nghệ thuật truyền thống của quê hương.

Nghệ nhân Phạm Công Bằng nhấn mạnh rằng mỗi vở diễn không đơn thuần là trò giải trí, mà còn ẩn chứa những triết lý nhân sinh sâu sắc. "Rối không chỉ kể chuyện, mà còn phản ánh đời sống, mang đến những bài học đạo đức, nhân văn qua từng tích trò, giúp người xem cảm nhận được giá trị văn hóa truyền thống," nghệ nhân nói.

Với bề dày kinh nghiệm và những đóng góp không ngừng nghỉ, năm 2019, anh được thành phố Hà Nội trao tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú, trở thành một trong những nghệ nhân ưu tú trẻ tuổi của Việt Nam, khi đó 43 tuổi.

Gìn giữ để phát triển tinh hoa

Hiện nay, phường rối do Nghệ nhân Ưu tú Phạm Công Bằng làm trưởng đoàn là phường rối gia đình cuối cùng ở làng Tế Tiêu, gồm 18 thành viên. Thù lao từ việc đi diễn không nhiều, nên để ổn định cuộc sống, các thành viên trong phường rối đều phải có một nghề riêng để mưu sinh.

Nhưng dẫu có bận rộn mưu sinh, những thành viên trong phường vẫn miệt mài “ngày làm nông, tối múa rối,” kiên trì gìn giữ một di sản đang đứng trước thử thách của thời đại. Với anh Bằng cũng vậy. Nghề sửa chữa điện tử, loa đài không chỉ giúp anh ổn định kinh tế gia đình mà còn hỗ trợ cho những buổi biểu diễn rối cạn.

Chị Nguyễn Thị Hường, vợ của nghệ nhân kể từng rất bất đồng với chồng. "Khi thấy chồng vừa buôn bán, sửa chữa đồ điện tử vừa đi biểu diễn múa rối phục vụ ở các lễ hội liên miên, rồi tự bỏ kinh phí để hoạt động, thậm chí bán cả chiếc xe máy cà tàng của gia đình để trang trải cho những chuyến, tôi phản đối nhiều lắm. Sau này, hiểu được ý nghĩa lưu giữ nghề truyền thống của gia đình và quê hương nên tôi động viên anh ấy nhiều hơn và yên tâm gắn bó với nghề.”

Đối với Nghệ nhân ưu tú Phạm Công Bằng, nghề sửa chữa điện tử, loa đài anh đang làm đóng vai trò lớn và bổ trợ cho những buổi trình diễn rối Tế Tiêu (Ảnh: NVCC)

Ngày nay bên cạnh việc bảo tồn, phường rối Tế Tiêu đang tích cực mang rối cạn đến gần hơn với thế hệ trẻ. Cùng với sự đồng hành của địa phương, họ thường xuyên tham gia các chuyên đề tại trường học, biểu diễn tại các hội nghị của huyện, tỉnh, hội làng, tuần lễ văn hoá lễ hội chùa Hương… giúp thế hệ và mọi người hiểu thêm về bộ môn nghệ thuật truyền thống này, khơi dậy niềm tự hào về di sản cha ông để lại.

“Xã hội phát triển và thay đổi nên chúng tôi cũng phải thay đổi để rối cổ sống được với đương đại. Vậy nên gần đây, bên cạnh các vở diễn kinh điển kể chuyện lịch sử, chúng tôi đã sáng tạo những trò diễn mới hiện đại gần gũi với cuộc sống hơn, tiếp cận được gần hơn với thế hệ trẻ. Đồng thời, thông qua trò diễn nhằm phê phán các thói hư tật xấu, biểu dương tấm gương tốt, chuyển tải thông điệp giáo dục đối với người trẻ,” nghệ nhân Phạm Công Bằng cho hay.

Bảo tàng rối Tế Tiêu đang được từng bước hoàn thiện, với định hướng trở thành điểm đến tập trung tinh hoa nghề. (Ảnh: Hương Ly/Vietnam+)

Hiện nay, dự án xây dựng Bảo tàng rối cạn Tế Tiêu đang dần hoàn thiện, dự kiến khánh thành vào tháng 6/2025, tại đây du khách có thể chiêm ngưỡng quy trình chế tác rối, trải nghiệm không gian biểu diễn và tương tác trực tiếp với nghệ nhân. Bảo tàng không chỉ bảo tồn rối cạn mà còn giới thiệu các loại rối cổ truyền Việt Nam, góp phần quảng bá di sản văn hóa.

Kết hợp với các điểm du lịch lân cận như Hương Sơn, Quan Sơn, Tuy Lai… nơi đây được kỳ vọng tạo động lực để rối cạn Tế Tiêu tiếp tục phát triển bền vững.

Nghệ thuật truyền thống chỉ thực sự trường tồn khi có người gìn giữ, tiếp nối. Và nghệ nhân Phạm Công Bằng cùng thành viên của phường rối Tế Tiêu, với tình yêu mãnh liệt và lòng kiên trì bền bỉ, đang từng ngày nỗ lực để di sản quê hương được tỏa sáng trên sân khấu trong nước và quốc tế.

Trên địa bàn Hà Nội hiện có sáu di sản múa rối, trong đó năm di sản thuộc loại hình rối nước, gồm rối nước làng Đào Thục (xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh), rối nước Sài Sơn (xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai), rối nước làng Ra (xã Bình Phú), rối nước làng Yên (xã Thạch Xá) và rối nước làng Chàng Sơn (xã Chàng Sơn, huyện Thạch Thất). Riêng phường rối Tế Tiêu (thị trấn Đại Nghĩa, huyện Mỹ Đức) gìn giữ được cả hai loại hình rối cạn và rối nước.

(Vietnam+)

Nguồn: https://www.vietnamplus.vn/nghe-nhan-miet-mai-giu-di-san-roi-can-duy-nhat-tren-dat-ha-thanh-post1023335.vnp