Thành cổ hơn 200 năm sắp thành di tích đặc biệt

Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chính thức có văn bản thống nhất với đề nghị của UBND tỉnh Khánh Hòa về việc lập hồ sơ trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, xếp hạng di tích thành cổ Diên Khánh là Di tích quốc gia đặc biệt.

Nằm ở thị trấn Diên Khánh (huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa), cách TP. Nha Trang chừng 10km về phía Nam, thành cổ Diên Khánh được coi là tòa thành nguyên vẹn nhất của nhà Nguyễn bên ngoài Cố đô Huế còn được gìn giữ đến nay.

Chứng nhân lịch sử của mảnh đất Khánh Hòa

Theo các sử liệu, năm 1793, chúa Nguyễn Ánh đem quân chiếm vùng Diên Khánh từ nhà Tây Sơn. Thấy nơi đây là địa bàn chiến lược quan trọng lâu dài, Nguyễn Ánh quyết xây dựng Diên Khánh thành căn cứ vững chắc, một vành đai phòng ngự kiên cố từ xa. Hoàng tử Cảnh đã trực tiếp trông coi việc xây dựng thành Diên Khánh. Nhân lực để đắp thành gồm 3.000 quân Bình Thuận, 100 dân Thuận Thành và trong hơn một tháng thì xong.

Thành Diên Khánh được xây dựng theo kiểu Vauban phương Tây, và là tòa thành kiểu Vauban thứ hai được xây ở Việt Nam, sau thành Gia Định ở Nam Kỳ. Tường thành có hình lục giác dài 2.693m, 6 cạnh không đều nhau, các góc được đắp nhô ra để tăng tầm quan sát – nét đặc trưng của kiến trúc thành Vauban. Ngày nay, các đường nét kiến trúc của thành vẫn có thể quan sát rõ ràng qua ảnh vệ tinh.

Khi xây dựng xong (1793), thành Diên Khánh có 6 cửa, hiện nay chỉ còn lại 4 cửa: Đông, Tây, Tiền (Nam), Hậu (Bắc). Năm 1823, cửa Tả và cửa Hữu đã bị phá dỡ, tới nay không còn dấu vết gì. Cửa Đông của thành nằm ở ngã tư Lý Tự Trọng – Lê Thánh Tông. Đây là cửa thành còn nguyên vẹn nhất, đồng thời là cửa ngõ vào trung tâm thị trấn Diên Khánh khi đi từ Nha Trang. Từ cửa Đông đi theo hướng đường Lý Tự Trọng thêm khoảng 700 mét sẽ đến cửa Tây. Cửa Tiền nằm trên trục đường phía Nam thị trấn, gần Ban chỉ huy quân sự huyện Diên Khánh. Cửa Hậu nằm sâu trong một ngõ hẻm trên đường Nguyễn Bỉnh Khiêm, sau lưng Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam huyện Diên Khánh.

Các cổng của thành Diên Khánh được xây theo cùng một kiểu mẫu bằng gạch nung trát vôi vữa, tạo thành một hình khối dài khoảng 15m. Vòm cuốn ở giữa rộng 2,88 mét, cao 3,44 mét tạo thành lối đi phía dưới. Hai bên các cổng xây bậc cấp rộng 3m để đi lên phía trên cổng thành.

Phía trên cổng thành xây lầu tứ giác với mỗi cạnh 3,30m, có bốn cửa ở bốn hướng rộng 1,30m, cao 2,5m; trên cùng là tầng lầu nhỏ có mái uốn cong lợp ngói âm dương. Hai mặt cổng thành được xây lan can cao 0,85m. Mặt trước từng cổng thành ghi tên cổng bằng chữ Hán: Đông môn (門東), Tây môn (門西), Tiền môn (門前), Hậu môn (門后).

Cửa Đông của thành của thành cổ Diên Khánh. Ảnh: Quốc Lê.

Nối liền với bốn cổng là hệ thống tường thành đắp bằng đất cao chừng 3m. Đường đi trên bờ thành rộng 5,35m. Mặt ngoài tường thành có độ dốc lớn, mặt trong thoải hơn và có bậc cấp dẫn lên ở một số đoạn. Tổng chiều dài tường thành bằng đất hiện nay là 1.656m. Trên tường thành xưa được trồng tre gai ken dày và các loại cây có gai khác vừa giữ độ bền cho tường thành vừa tăng chướng ngại cho đối phương như một hàng rào phòng ngự, ngày nay dấu vết hầu như không còn.

Bên ngoài thành là hào nước sâu khoảng 3 – 4m, có đoạn sâu tới 5m. Bề rộng mặt hào không đều nhau, tại các góc thành thường hẹp hơn (chừng 15m) và rộng nhất là trước các cổng thành, chừng 40m, lòng hào thường xuyên đầy nước từ sông Cái dẫn vào.

Không chỉ là công trình quân sự, thành Diên Khánh còn là cơ quan hành chính của phủ Diên Khánh thời Nguyễn. Trong thành thời đó có cột cờ, hoàng cung, dinh Tuần vũ, dinh Án sát, dinh Lãnh binh, dinh quan Tham tri, nhà kho và nhà lao… Các công trình này ngày nay đều không còn.

Do sự bào mòn của thời gian, đến thập niên 1990 thành Diên Khánh đã bị xuống cấp nặng nề. Từ đầu những năm 2000 đến này, tòa thành cổ được trùng tu nhiều đợt, diện mạo đã được trả về gần với nguyên trạng.

Tòa thành cổ mang giá trị đặc biệt

Giá trị đặc biệt của thành cổ Diên Khánh trước hết nằm ở phương diện lịch sử. Thành được xây dựng trong bối cảnh Nguyễn Ánh đang củng cố lực lượng, chuẩn bị cho cuộc phản công nhằm giành lại quyền lực từ nhà Tây Sơn. Nơi đây từng là trung tâm quân sự và hành chính quan trọng ở miền Trung, đóng vai trò là bàn đạp chiến lược cho nhiều chiến dịch quân sự.

Suốt nhiều năm, thành Diên Khánh là nơi tập kết binh lính, khí tài và cũng là nơi tổ chức nhiều hoạt động chính trị quan trọng. Những sự kiện diễn ra tại đây góp phần không nhỏ vào tiến trình thống nhất đất nước dưới triều Nguyễn, mở đầu cho giai đoạn phong kiến trung ương tập quyền kéo dài hơn một thế kỷ sau đó.

Tường thành đắp bằng đất của thành cổ Diên Khánh. Ảnh: Quốc Lê.

Về mặt kiến trúc và quy hoạch, thành cổ Diên Khánh mang trong mình một giá trị độc đáo khi là một trong số ít các công trình quân sự cổ tại Việt Nam được xây dựng theo phong cách phương Tây thời bấy giờ. Dù bị ảnh hưởng bởi thời gian và chiến tranh, nhiều phần của thành vẫn còn được bảo tồn khá nguyên vẹn, tạo nên một giá trị khảo cổ và kiến trúc quý báu cho công cuộc nghiên cứu lịch sử – quân sự Việt Nam.

Ngoài các giá trị về lịch sử và kiến trúc, thành cổ Diên Khánh còn là biểu tượng văn hóa địa phương, gắn liền với ký ức cộng đồng và bản sắc vùng đất Khánh Hòa. Người dân trong vùng từ lâu đã xem di tích này là niềm tự hào, là minh chứng cho tinh thần yêu nước, bất khuất của ông cha trong những năm tháng đầy biến động.

Những câu chuyện về các trận đánh, về vị trí chiến lược của thành, về những lớp người đã hy sinh để giữ vững nơi đây luôn được truyền miệng và khắc ghi qua nhiều thế hệ. Thành cổ Diên Khánh ngày nay không chỉ là điểm đến của du khách yêu lịch sử mà còn là nơi tổ chức các hoạt động giáo dục truyền thống cho học sinh, sinh viên trong tỉnh.

Có thể nói, thành cổ Diên Khánh là một di tích mang nhiều giá trị đặc biệt, kết tinh từ lịch sử, văn hóa, đến kiến trúc và bản sắc dân tộc. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng và nhiều di tích cổ đang dần mai một, việc bảo tồn và phát huy giá trị của thành Diên Khánh không chỉ là trách nhiệm của chính quyền mà còn là bổn phận của mỗi người dân Việt Nam trong công cuộc gìn giữ ký ức lịch sử và nuôi dưỡng tinh thần yêu nước của dân tộc.

Nguồn: https://khoahocdoisong.vn/thanh-co-hon-200-nam-sap-thanh-di-tich-dac-biet-post1545917.html