Sắc màu Bắc Sơn - "Đây núi rừng chiến khu"

Thị trấn Bắc Sơn nằm gọn trong một thung lũng bằng phẳng, được bao bọc bởi núi non hùng vĩ, cánh đồng lúa rộng lớn đan xen những nếp nhà sàn của người Tày, Nùng, H'Mông, Dao. Vùng đất đa sắc tộc với những bản sắc riêng biệt đã tạo nên một bức tranh văn hóa vô cùng đặc sắc.

Ðể đến được Bắc Sơn phải vượt qua con đèo Tam Canh quanh co, bám theo những dãy núi đá vôi trải dài. Thung lũng Bắc Sơn dần hiện ra, nhìn giống một tấm thảm khổng lồ được dệt bởi bàn tay con người, tạo nên nét chấm phá giữa đất trời rộng lớn.

Nếu đến Bắc Sơn mà chỉ nhìn ngắm cảnh đẹp thôi thì chưa đủ. Phải trải nghiệm cuộc sống của đồng bào thì mới thấy người dân Bắc Sơn dễ mến, thân thiện đến nhường nào. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với những di tích lịch sử mà còn nổi tiếng với nghề làm mái ngói âm dương, hay còn gọi là ngói máng, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trải qua hàng trăm năm, nghề làm ngói âm dương tưởng chừng đã bị mai một bởi sự ra đời của nhiều loại ngói mới và tấm lợp hiện đại, nhưng những người thợ làm nghề ngói ở vùng đất này vẫn xem đây là “nghề máu thịt” do cha ông truyền lại, họ luôn ý thức giữ cho những lò nung ngói luôn đỏ lửa.

Trò chuyện với chúng tôi, bà Dương Thị Nga, người làng Quỳnh Sơn, xã Bắc Quỳnh vui vẻ giới thiệu về quy trình làm ngói: Để làm được loại ngói âm dương có chất lượng cao thì khâu quan trọng nhất là phải chọn được đất tốt, loại đất sét phải mua tận huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. Đất sét được thái nhỏ để loại bỏ đá sỏi, tưới nước và ủ 20 ngày sao cho đất dẻo quánh. Sau đó, dùng chân người giẫm đạp để đất được trộn đều, dẻo, sau đó mới cho vào khuôn. Mỗi lần đưa đất vào khuôn có thể làm được hai viên ngói đều nhau chằn chặn. Ngói được nung liên tục trong khoảng 10 ngày 10 đêm, khi nguội mới đưa ra khỏi lò.

Để làm ra viên ngói phải tuân theo quy trình 8 bước, được người Tày gìn giữ qua nhiều đời. Từ chọn đất, làm nhuyễn, ủ đất, lọc tạp chất, vào khuôn, làm khô, nung trong lò đến chọn thành phẩm.

Do ngói âm dương có đặc điểm cách nhiệt tốt, mùa hè thì mát mẻ, mùa đông rất ấm áp, vì vậy có rất nhiều khách hàng ở các tỉnh như Hà Giang, Cao Bằng, Điện Biên, Hà Nam đến đặt hàng", bà Nga chia sẻ thêm.

Chính bởi ngói máng Quỳnh Sơn sản xuất ra không đủ cung ứng cho các doanh nghiệp và người dân làm công trình, nhà cửa, vì thế, người thợ làm ngói ở đây vẫn luôn giữ cho những lò nung đỏ lửa, tạo nên nét đặc sắc trên những mái nhà cổ kính rêu phong, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa của người dân xứ Lạng.

Người dân Bắc Sơn không chỉ tiếp khách, chiều khách bằng cả tấm lòng, mà họ có sự am hiểu về văn hóa rất sâu sắc, thể hiện qua sự yêu mến, tự hào về chính ngôi làng của mình.

Ở nơi đây còn có hơn 400 ngôi nhà sàn cổ thuộc làng Quỳnh Sơn với lối kiến trúc đồng nhất, được lợp ngói âm dương, lưng tựa vào núi. Điểm đặc biệt nhất chính là tất cả các ngôi nhà đều cùng quay về một hướng, đó cũng chính là hướng nhìn ra cánh đồng Bắc Sơn, tạo không gian thoáng mát, hài hòa với thiên nhiên.

Những ngôi nhà sàn ở làng Quỳnh Sơn có kiến trúc đồng nhất, với mái được lợp bằng ngói âm dương và cửa đều quay về hướng Tây Nam, tạo không gian thoáng mát. (Ảnh: VIỆT HÙNG)

Ông Dương Công Chài, một cao niên sống tại làng Quỳnh Sơn cho biết: "Ngôi làng này có những đặc trưng riêng. Thứ nhất, cư dân sinh sống tại đây 100% là dân tộc Tày, với khoảng 1.800 nhân khẩu. Từ xưa đến nay tất cả các ngôi nhà đều quay về hướng tây nam, hướng đó tạo nên một tâm thế vững chắc, thu hút được nhiều tài lộc cho gia chủ, ấm áp về mùa đông và mát mẻ về mùa hè. Điều đặc biệt thứ hai, ở làng Quỳnh Sơn, tất cả mọi người từ già đến trẻ cùng mang chung một họ. Đó là họ Dương. Nguồn gốc thì có ba nhánh là Dương Công, Dương Doãn và Dương Đình. Theo tập tục ở đây, nếu cùng họ thì không bao giờ lấy nhau. Vì mang chung một họ nên người Quỳnh Sơn rất đoàn kết".

Nhận thấy tiềm năng phát triển du lịch với những nét văn hóa truyền thống độc đáo, bắt đầu từ năm 2010 người dân ở đây quyết định cùng nhau xây dựng làng văn hóa du lịch cộng đồng. Người dân bảo nhau ý thức trong việc bảo vệ môi trường, gìn giữ cảnh quan thiên nhiên.

Hiện nay, làng có 10 hộ gia đình cung cấp dịch vụ homestay phục vụ khách du lịch đến tham quan, nghỉ dưỡng. Những mô hình này đã mang lại hiệu quả thiết thực, không chỉ phát huy được thế mạnh văn hóa bản địa, mà còn góp phần giảm nghèo, nâng cao đời sống của người dân.

Không gian homestay của gia đình ông Dương Công Chích, một trong năm hộ đầu tiên chuyển đổi làm du lịch để đón khách.

Ông Dương Công Chích, một trong năm hộ đầu tiên mạnh dạn đón khách du lịch đến với làng Quỳnh Sơn chia sẻ: Sau hơn mười năm làm du lịch cộng đồng, cái được thứ nhất là tăng thu nhập cho gia đình, cải thiện cuộc sống, thứ hai là tạo công ăn việc làm cho thanh niên trong làng.

Nhằm đáp ứng nhu cầu tăng cao của khách du lịch, mới đây gia đình đã xây thêm bốn ngôi nhà đạt tiêu chuẩn để tổ chức để tiếp đón du khách được chu đáo hơn.

Từ khi chuyển đổi du lịch, Quỳnh Sơn được biết đến trên bản đồ du lịch Lạng Sơn. Du khách từ khắp nơi tìm về, hòa mình vào không gian văn hóa của người Tày nơi đây.

Ngoài cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ và không gian nhà sản được lưu giữ qua nhiều đời, Bắc Sơn còn được xem là một trong những cái nôi của nghệ thuật hát then đàn tính.

Kể từ khi được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, hát then đàn tính đã được bảo tồn và phát huy đúng hướng, với mục đích phục vụ khách du lịch, cũng như gìn giữ, duy trì và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống của địa phương.

Ở Bắc Sơn, nghệ nhân Dương Hữu Cà là một trong những người kế thừa và lan tỏa nghệ thuật hát then đến giới trẻ. Ngoài khả năng chế tác đàn tính, ông cũng là người có ngón đàn điêu luyện và đôi tai thẩm âm được mọi người ngợi ca là bậc thầy.

Nghệ nhân Dương Hữu Cà đang hướng dẫn các em nhỏ học hát then, đàn tính.

Ông Cà cho biết: "Theo quan niệm của người Tày, giữ gìn được lời then tiếng tính là giữ gìn được tiếng nói, tinh hoa văn hóa của dân tộc để mỗi người con quê hương dù ở bất cứ đâu cũng không quên đi bản sắc, quên đi cội rễ của mình".

Ông Cà luôn trăn trở khi một bộ phận thế hệ trẻ ở địa phương không còn mặn mà với lời then tiếng tính, ông đã kết hợp với các nghệ nhân trẻ ở địa phương truyền dạy hát then, đánh đàn tính ngay tại nhà mình.

"Chúng tôi chia thành nhiều lớp, với phương pháp phù hợp với từng lứa tuổi, để các cháu tiếp thu hiệu quả nhất. Dạy các cháu từ những bước cơ bản ban đầu, như dạy cách cầm đàn sao cho đúng rồi. Tiếp đến là bấm nốt nhạc, rồi cách lấy hơi, hát như thế nào cho tròn vành, rõ chữ. Sai ở đâu chúng tôi sẽ hướng dẫn các em sửa ngay tại đó và thực hành luôn để ghi nhớ", ông Cà chia sẻ thêm.

Nhờ có hướng phát triển đúng đắn theo mô hình du lịch văn hóa cộng đồng, hiện nay làng Quỳnh Sơn hay thung lũng Bắc Sơn đã được nhiều du khách biết tới và yêu thích. Người dân bản địa có thêm thu nhập, có điều kiện thể hiện và giới thiệu những nét đẹp truyền thống đến với du khách thập phương. Đây cũng chính là cách làm hiệu quả để quảng bá hình ảnh địa phương, cũng như bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tạo nên sức hút du lịch cho Bắc Sơn nói riêng và Lạng Sơn nói chung.