Tết Đoan Ngọ có thật là tết giữa năm? Lý giải từ lịch pháp cổ truyền

Tết Đoan Ngọ diễn ra vào mùng 5.5 âm lịch, thường được gọi là tết giữa năm. Nhưng xét theo lịch âm, điều này có thật sự đúng? Câu trả lời nằm ở lịch pháp.

Tết Đoan Ngọ 2025 diễn ra vào mùng 5.5 âm lịch hằng năm, năm nay rơi vào ngày 31.5 dương lịch. Dân gian còn gọi ngày này là tết nửa năm, tết diệt sâu bọ. Với người Việt ngày trước, tết Đoan Ngọ mùng 5.5 âm lịch quan trọng chỉ sau tết Nguyên đán.

Tết Đoan Ngọ 2025 diễn ra vào mùng 5.5 âm lịch hằng năm, năm nay rơi vào ngày 31.5 dương lịch

ẢNH MINH HỌA: CAO AN BIÊN

Nếu xét một cách thuần túy theo lịch âm, nhiều người sẽ đặt ra câu hỏi: Vì sao tết nửa năm nhưng lại không rơi đúng vào giữa năm?

Theo đó, một năm âm lịch thông thường gồm 12 tháng, hoặc 13 tháng nếu có thêm tháng nhuận. Năm Ất Tỵ 2025 là năm nhuận 13 tháng vì có thêm tháng 6 nhuận. Theo lẽ thường, nửa năm sẽ rơi vào cuối tháng 6 hoặc đầu tháng 7 âm lịch.

Trong khi đó, tết Đoan Ngọ lại rơi vào ngày 5.5 âm lịch, thời điểm vẫn còn thuộc nửa đầu năm nếu tính theo số học. Dưới góc độ lịch pháp, điều này có thể được lý giải thế nào?

Với người Việt ngày trước, tết Đoan Ngọ mùng 5.5 âm lịch quan trọng chỉ sau tết Nguyên đán

ẢNH: ĐINH THANH (XÌ THANH)

Thú vị về tết Đoan Ngọ và âm lịch

Chia sẻ với Thanh Niên, anh Phạm Vũ Lộc, nghiên cứu viên tại Trung tâm Vũ trụ Việt Nam, Viện hàn lâm Khoa học công nghệ Việt Nam cho biết tết Đoan Ngọ diễn ra vào ngày 5.5 âm lịch thường được coi là thời điểm giữa năm theo quan niệm xưa.

Ở góc độ này, anh Lộc phân tích với năm dương lịch luôn theo sát chu kỳ thời tiết và có độ dài trung bình là 365 ngày 6 tiếng, năm âm lịch có độ dài không cố định do mỗi tháng dài 29 hoặc 30 ngày, mỗi năm có 12 hoặc 13 tháng, không định trước. Vì thế, không thể có khái niệm "giữa năm" với nghĩa là ngày cách đều hai ngày mùng 1 tết được.

Anh Phạm Vũ Lộc, nghiên cứu viên tại Trung tâm Vũ trụ Việt Nam, Viện hàn lâm Khoa học công nghệ Việt Nam

"Năm là một chu kỳ tuần hoàn, nên ý niệm về một điểm khởi đầu của năm (và cùng với nó là điểm chính giữa) hoàn toàn mang tính quy ước theo các nền văn hóa và thường bắt nguồn từ chu kỳ thời tiết", anh Lộc phân tích.

Theo đó, ngày Đông chí, khi mặt trời lúc giữa trưa ở thấp nhất trong năm và bắt đầu cao dần lên những ngày sau đó, thời tiết ấm dần lên, vạn vật bắt đầu sinh sôi, được nhiều hệ lịch chọn làm thời điểm bắt đầu một năm mới. Tương ứng với nó, thời điểm Hạ chí sẽ là thời điểm giữa năm, khi mặt trời giữa trưa ở cao nhất và thời tiết nóng nhất.

Hạ chí sẽ là thời điểm giữa năm, khi mặt trời giữa trưa ở cao nhất và thời tiết nóng nhất

ẢNH: ĐINH THANH (XÌ THANH)

Theo quy ước ban đầu thì tháng âm lịch xảy ra thời điểm mặt trời đi qua điểm Đông chí trên Hoàng đạo là tháng đầu tiên, gọi là tháng Tý (tương ứng là tháng Một âm lịch), kéo tháng Ngọ luôn phải chứa tiết Hạ chí.

Về sau, người ta chọn tháng Dần là tháng thứ ba tính từ tháng Tý làm tháng đầu năm, gọi là tháng giêng. Và tháng Ngọ sẽ là tháng 5 âm lịch. Ví dụ như tháng âm lịch này bắt đầu vào ngày 27.5 là ngày mùng 1. Đến ngày 25.6 là sang ngày mùng 1 tháng sau. Điểm Hạ chí năm nay xảy ra vào lúc 9 giờ 42 ngày 21.6 (giờ Hà Nội) là ngày 26 của tháng âm lịch nên tháng này là tháng Ngọ và là tháng 5 của năm Ất Tỵ.

Nếu trong dương lịch thì ngày Hạ chí là một ngày gần như cố định, chỉ dao động trong khoảng 3 ngày 20, 21 hoặc 22.6 thì trong âm lịch nó lại có thể là bất cứ ngày nào trong tháng 5 âm lịch tùy từng năm. Ví dụ ngày Hạ chí vào tháng 5 âm lịch năm ngoái là ngày 16, năm nay là ngày 26, sang năm là ngày mùng 7…

 Bánh ú nước tro, cơm rượu, trái cây... là những món quen thuộc dịp tết Đoan Ngọ

ẢNH: CAO AN BIÊN

Thời xưa không sử dụng dương lịch mà chỉ dùng âm lịch nên ngày Hạ chí mỗi năm phải xem lịch mới biết là ngày nào trong tháng 5. "Điều này cũng bất tiện khi lịch là độc quyền của triều đình ban ra, không phải ai cũng có thể dễ dàng tra cứu nhanh chóng. Do đó, người ta quy ước lấy ngày mùng 5.5 làm ngày gần đúng cho ngày Hạ chí", anh Lộc chia sẻ.

Anh phân tích thêm theo triết học phương Đông, các số lẻ là số dương và được đề cao, nên các ngày tháng có 2 số lẻ trùng nhau thường là các ngày lễ tiết quan trọng: mùng 3.3 là Tết Hàn thực, mùng 5.5 là tết Đoan Ngọ, mùng 7.7 là ngày Thất tịch, mùng 9.9 là tết Trùng Dương. Tết Đoan Ngọ lại là lúc dương khí thịnh nhất trong năm, nên còn có tên là Đoan Dương với chữ Đoan nghĩa là "đầu mối".

Nguồn: https://thanhnien.vn/tet-doan-ngo-co-that-la-tet-giua-nam-ly-giai-tu-lich-phap-co-truyen-185250528075352992.htm