Giữ sắc thắm thổ cẩm Ba Na trong đời sống đương đại

Bước vào cửa hàng và cũng là nhà của Y Jung (sinh năm 1990) tại làng Plei Đôn (phường Quang Trung, thành phố Kon Tum), du khách sẽ được chiêm ngưỡng một không gian đầy ắp sắc mầu thổ cẩm và nhạc cụ đặc trưng các dân tộc thiểu số vùng Tây Nguyên như chiêng đồng, đàn T’rưng. Gian nhà gỗ được chị Y Jung cải tạo, trang trí theo phong cách mộc mạc mà vẫn bắt mắt với những sản phẩm váy, áo, vỏ gối, túi xách, tranh tường, thảm… Cô gái Ba Na Y Jung vừa đảm nhận việc thiết kế mẫu mới, đặt vải, tư vấn cho khách, vừa tự quay các hình ảnh đăng lên mạng xã hội để quảng bá. Sau ba năm khởi nghiệp, Y Jung đã xây dựng được thương hiệu thổ cẩm có tiếng ở thành phố Kon Tum, bán online tới khách hàng yêu thích thổ cẩm không chỉ trong nước mà cả du khách nước ngoài khi đến Kon Tum cũng tự tìm đến tận nơi để ngắm và chọn mua. Theo chị Y Jung, mỗi ngày nhận bình quân từ 6-10 đơn hàng, những đợt cao điểm lễ hội hoặc Tết có thể gấp nhiều lần, cơ sở của chị tạo công ăn việc làm cho hơn 10 chị em phụ nữ trong làng với thu nhập ổn định.

Y Jung kể rằng cả bà nội, bà ngoại mình đều từng là những nghệ nhân dệt rất đẹp, mẹ chị đến nay cũng vẫn duy trì việc dệt tại nhà. Song, cùng với sự phát triển của xã hội, thổ cẩm truyền thống chỉ để dùng trong gia đình và dần bị thay thế bởi các loại quần áo, vải vóc hiện đại. Tuy nhiên, nhờ niềm đam mê với thổ cẩm Ba Na và năng khiếu thẩm mỹ, Y Jung đã biến tấu và may đồ thổ cẩm để mặc được hằng ngày chứ không chỉ dành cho lễ, Tết. Năm 2022, Y Jung mở tiệm Cà Rốt Thổ Cẩm ở thành phố Đà Nẵng, chuyên cung cấp thời trang, đồ lưu niệm từ thổ cẩm Ba Na, và sau này mở rộng thêm hoa văn, hoạ tiết của một số dân tộc khác như Gia Rai, Ê Đê, Cơ Ho, Giẻ-Triêng, Xơ Đăng, Mnông…

Thổ cẩm được dùng để may trang phục công sở, áo dài,

sơ-mi, cà-vạt, váy cưới, trang phục biểu diễn theo yêu cầu của khách, đồng thời duy trì dòng sản phẩm bộ nữ truyền thống, áo và khố nam. Để tối ưu chi phí và mở rộng thị trường, nguyên liệu chia thành thổ cẩm dệt tay và thổ cẩm dệt máy. Đó cũng là cách làm của nhiều mô hình cửa hàng, hợp tác xã thổ cẩm tại Kon Tum hiện nay, như tiệm Y Dương, Y Thưm… Thổ cẩm dệt thủ công đòi hỏi thời gian dài, giá thành cao cho nên kén khách, bán chậm. Trong khi đó, lớp nghệ nhân lành nghề ngày càng lớn tuổi, nhiều hoa văn cổ ngày càng thưa vắng và có nguy cơ biến mất. Việc cải tiến, hiện đại hóa các công đoạn dệt và sáng tạo thổ cẩm thành nhiều sản phẩm mới là giải pháp góp phần gìn giữ, lưu truyền nghề truyền thống lâu đời này.

Theo thống kê nghiên cứu của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kon Tum, có khoảng 123 kiểu dáng hoa văn khác nhau trên tấm vải thổ cẩm truyền thống của người Ba Na. Thậm chí, mỗi vùng trong tỉnh còn có những hoa văn riêng. Với các gam mầu chủ đạo là đỏ, vàng, đen, mỗi hình ảnh được dệt nên đều gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên, đời sống lao động sản xuất và tín ngưỡng của đồng bào. Trưởng phòng Quản lý văn hóa và Gia đình (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) Đậu Ngọc Hoài Thu cho biết, thời gian qua với sự vào cuộc của các cấp, ngành và sự nỗ lực của cộng đồng người Ba Na trên địa bàn, nghề dệt thổ cẩm của người Ba Na đã dần phục hồi và phát triển, tạo ra những sản phẩm độc đáo, có giá trị kinh tế. Năm 2023, nghề dệt thủ công truyền thống dân tộc Ba Na của tỉnh tại các huyện Đăk Hà, Sa Thầy, Kon Rẫy và thành phố Kon Tum đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự vinh danh, khẳng định thương hiệu thổ cẩm, giúp các nghệ nhân thêm động lực gắn bó với nghề và truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ tiếp tục kế thừa, phát huy di sản văn hóa.

Thổ cẩm Ba Na từ buôn làng giờ không chỉ xuất hiện tại các không gian văn hóa, không gian ẩm thực phục vụ du khách mà còn trở thành thời trang đi khắp muôn nơi.

Anh Huỳnh Nguyên Thông (sinh năm 1987 tại Kon Tum) hiện cũng là chủ một thương hiệu thời trang thổ cẩm kết hợp làm du lịch cộng đồng tại làng Kon K’Tu (xã Đắk Rơ Wa, thành phố Kon Tum). Sau gần 15 năm đi khảo sát, sưu tầm, phục dựng hoa văn thổ cẩm Ba Na, anh đã tổ chức thành công nhiều sự kiện, đưa thổ cẩm và văn hóa Ba Na tới gần hơn với công chúng tại các thành phố lớn.

Ngoài thành phố Kon Tum, nghề dệt thủ công truyền thống của dân tộc Ba Na tỉnh Kon Tum còn duy trì và thực hành trong các thôn làng tại các huyện Sa Thầy, Kon Rẫy, Đăk Hà. Dòng chảy thổ cẩm vẫn được truyền nối trong các gia đình người Ba Na nơi đây. Dù vậy để bảo tồn lâu dài và phát huy giá trị truyền thống, đồng thời tạo thêm thu nhập cho người dân, thổ cẩm không thể đứng ngoài sự vận động của thị trường, gắn với thương mại và du lịch. Việc những người trẻ Ba Na năng động, chủ động cách tân thổ cẩm và đưa vào đời sống, tiêu thụ qua các nền tảng thương mại điện tử đã mang lại hiệu quả kinh tế rõ nét, góp phần vào việc giữ gìn và quảng bá thổ cẩm ■