Lời Then chảy dài cùng năm tháng

Hát Then là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, kết hợp giữa lời ca và âm nhạc. Hát Then thường được biểu diễn trong các dịp lễ lớn như cầu mùa, cầu an, lễ Cấp sắc, hay trong những buổi sinh hoạt cộng đồng. Mỗi lời Then đều mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, mùa màng bội thu, gia đình bình an.

Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng tham gia truyền dạy hát Then, đàn Tính cho hàng nghìn lượt người yêu thích Then.

Huyền diệu Lẩu Then

Tôi đã nhiều lần được xem Lẩu Then của đồng bào Tày, Nùng tỉnh Thái Nguyên. Vẫn giai điệu câu hát nền nảy chảy dài bất tận trên dòng chảy âm thanh huyền diệu của cây đàn Tính, song mỗi một lần nghe tôi lại có cảm nhận khác. Nhưng chung một trạng thái mê mẩn như đi lạc giữa mường trời, mường đất.

“Tiệc” Lẩu Then được khai vị bằng tất cả những hồn nhiên của chủ và khách. Và “bữa tiệc” tinh thần ấy có men say kỳ lạ, cứ từng giọt đàn, câu hát bên tai, thấm vào, đọng lại, dìu mọi người có mặt ở đó cùng về mường Then.

Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng, Chủ nhiệm Câu lạc bộ hát Then tỉnh Thái Nguyên, cho biết: Then có 2 loại Then cổ và Then cách tân. Then cổ mang tính chất tâm linh, Then cách tân dựa trên nền then cổ, có nội dung ca ngợi Đảng, Bác Hồ, tình yêu quê hương, đất nước, con người. Đặc biệt người hát Then cổ không chỉ là nghệ nhân mà còn là những "thầy Then" - người kết nối giữa cõi trần và cõi tâm linh.

Nếu hát Then là tiếng hát của đất trời, thì đàn Tính chính là linh hồn không thể thiếu trong mỗi buổi hát. Đàn Tính là một loại nhạc cụ dân tộc độc đáo, có cấu tạo đơn giản nhưng âm thanh lại vô cùng đặc biệt.

Đàn Tính không chỉ là nhạc cụ đệm cho hát Then mà còn là công cụ để nghệ nhân thể hiện tài năng và cảm xúc của mình. Bởi chất liệu cho Then được kết tinh những đặc sắc, tinh túy của nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo. Ví như trong Lẩu Then có tổ khúc: “Khửn tàng pây cầu an” (Lên mường trời cầu bình an cho gia đình và làng bản).

 “Khửn tàng pây cầu an” là Then cổ, gồm 10 chương: “Páo pháp páo slay” (trình tấu Đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); “Thái vế” (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); “Khảm lệ” (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); “Pây tàng” (Đoàn quân Then lên đường); “Khảm hải” (Vượt sông Ngân Hà); “Khẩu tu va” (Vào cửa đức vua); “Nộp lệ” (Nộp lễ vật); “Ký slư lồng đang” (Phán truyền cầu phúc); “Tán đàn, tán lệ” (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và “Hồi binh, khao mạ” (Khao quân binh).

Từ cuộc sống đời thường, Lẩu Then được nghệ thuật hóa, lên sâu khấu, rồi từ nhiều năm gần đây các nghệ nhân hát Then Thái Nguyên đã mang Lẩu Then tham dự các liên hoan toàn quốc, khu vực. Bởi chứa đựng ở đó những tinh hoa văn hóa và có hơi hướng kỳ ảo độc lạ, nên các nghệ nhân tham dự lần nào cũng mang về các Huy chương Vàng, Bạc, Đồng.

Chia sẻ với chúng tôi, nghệ nhân Chu Hải Hậu, xóm Suối Bốc, xã Yên Trạch, cho biết: Từ nhỏ tôi đã được nghe đàn Tính, hát Then. Tôi nhận thức được giá trị của câu hát, tiếng đàn nên thường xuyên đến với các câu lạc bộ hát Then trong vùng để hướng dẫn cho bà con học thêm bài mới.

Còn nghệ nhân Hoàng Thị Đời, xã Phượng Tiến, chia sẻ: Lời Then cũng có đường, có luật. Chưa biết thì thấy lạ, thấy thích nên tò mò muốn tìm hiểu. Khi ngón tay biết nhấn nhả phím đàn, miệng biết ngân nga câu hát thì mê mẩn, dù bận mấy thì mỗi ngày cũng dành chút thời gian để đàn, hát, giống người ta cần cơm ăn, áo mặc.

Trao truyền niềm tự hào

Hát Then, đàn Tính không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Thái Nguyên. Đối với đồng bào Tày, Nùng, Then là tiếng lòng, là lời cầu nguyện, là sự tri ân với tổ tiên, thần linh. Những giai điệu Then mượt mà, sâu lắng đã đi vào tiềm thức, trở thành nguồn động viên, an ủi trong cuộc sống hàng ngày.

Từ nhận thức được tầm quan trọng của việc gìn giữ di sản văn hóa Then, trong những năm qua các cấp, ngành chức năng của tỉnh đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị của hát Then, đàn Tính. Nhiều lớp truyền dạy hát Then, đàn Tính đã được mở tại các khu dân cư, trường học và thu hút sự tham gia của đông đảo người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ.

Các thành viên Câu lạc bộ hát Then xóm Khau Lai, xã Hợp Thành, trong một buổi tập.

Trong thực hiện gìn giữ, trao truyền hát Then ở tỉnh Thái Nguyên, nhiều người nhắc đến nghệ nhân Trần Yên Bình, phường Tích Lương. Ông Bình là người bỏ nhiều công sức để khởi động lại phong trào hát Then, đàn Tính ở tỉnh. Câu chuyện được bắt đầu từ hơn 20 năm trước, khi đó ông Bình đang công tác tại Trung tâm Văn hóa tỉnh (Nay là Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật thuật tỉnh). Ông kể: Theo chỉ đạo của đồng chí Mông Đông Vũ, Giám đốc Trung tâm Văn hóa tỉnh là sưu tầm, tập hợp các nghệ nhân hát Then. 

Để hoàn thành “sứ mệnh” được giao, ông Bình đã tìm đến nhà các nghệ nhân hát Then vận động tham gia câu lạc bộ. Cứ nghe ở đâu có người biết hát Then, mê Then là ông tìm đến nhà “năn nỉ” vận động. Thấy ông nhiệt tình, một số cụ cao lão biết hát Then, đàn Tính đăng ký tham gia, đồng thời vận động con cháu cùng tham gia sinh hoạt để học hát then, đàn Tính.

Năm 2007 CLB được thành lập, với 18 người tham gia, nhưng chỉ có 7 người biết hát Then, đàn Tính. Đến tháng 7-2025 này, CLB hát Then tỉnh đã phát triển lên hơn 50 hội viên.

Các thành viên CLB đã mang niềm say mê Then lan tỏa trong cộng đồng xã hội. Theo đó, số người biết hát Then, đàn Tính ngày một tăng, hàng chục câu lạc bộ hát Then ở các khu dân cư được thành lập, với khoảng trên 500 hội viên. Bà con tự hướng dẫn, giúp nhau kỹ năng sử dụng đàn Tính, cánh nhấn nhá nhả hơi khi tham gia cuộc hát. 

Hiện trên các phương tiện thông tin đại chúng có đa dạng dòng nhạc mang đến từ nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới, nhưng một điều kỳ diệu hiện hữu giữa đời thường, lời Then, tiếng Tính cứ mặc nhiên ngân lên âm hưởng ngọt ngào của trời đất, của lòng người. Bởi một lẽ giản đơn: Hát Then, đàn Tính không chỉ là nghệ thuật, mà còn là tâm hồn, là nét đẹp văn hóa bản địa sâu sắc mang hồn cốt của đồng bào dân tộc Tày, Nùng Việt Bắc.

Mỗi làn điệu Then, mỗi tiếng đàn Tính đều chứa đựng tình yêu thương, sự gắn bó với quê hương, với cội nguồn, với những giá trị văn hóa truyền thống từng được gìn giữ, trao truyền từ ngàn đời và mãi mãi.

Nguồn: https://baothainguyen.vn/van-hoa/202507/loi-then-chay-dai-cung-nam-thang-baf12d5/