Nhà cổ họ Trần trên đất cù lao

Từ những năm cuối thế XIX, tại cù lao Tân Lộc (phường Tân Lộc, TP Cần Thơ ngày nay) đã có nhiều gia đình khá giả, giàu có. Dấu ấn của sự phát triển đó là đến nay trên đất cù lao vẫn còn nhiều ngôi nhà cổ, trong đó có ngôi nhà của ông Trần Thiên Thoại được xây dựng vào khoảng năm 1935. Ngôi nhà này được ông Trần Bá Thế (con trai của ông Thoại) thừa kế và giữ gìn trong thời gian dài, vì vậy còn gọi là nhà cổ Trần Bá Thế. Đây là một trong những ngôi nhà cổ vẫn còn được bảo tồn tốt, phát huy giá trị trong hoạt động văn hóa, du lịch địa phương.

Nhà cổ họ Trần tại cù lao Tân Lộc. Ảnh: KIỀU MAI

Kiến trúc

Ngôi nhà nằm giữa một không gian rộng lớn, xung quanh có nhiều cây kiểng và cổ thụ nên khoảng sân trước và quanh nhà thoáng đãng, dịu mát. Cây kiểng ở đây được chăm sóc, cắt tỉa cẩn thận, trong đó có 4 cây kiểng xưa hàng trăm năm tuổi. Xung quanh các cây kiểng này còn được đặt nhiều ghế đá để khách nghỉ chân, hay những khi chiều tắt nắng, những đêm trăng sáng, gia chủ ra ngồi hóng mát, thưởng trăng.

Bên trong nhà cổ. Ảnh: KIỀU MAI

Nhà cổ họ Trần được cất theo hình chữ Khẩu, gồm nhà trước và nhà sau được nối nhau bằng một gian để chủ đi qua lại giữa hai nhà không bị nắng chiếu, mưa ướt. Giữa hai nhà còn có khoảng trống để làm sân phơi và là nơi thoát khí gọi là giếng trời.

Nhà được cất cao ráo và rất vững chắc, cốt nền cao 70cm so với sân vườn, phần dưới xây bằng đá xanh hình lục giác ken nhau, trên cùng viền một lớp gạch thẻ xây dựng đứng ngoài rìa, vừa đẹp vừa chắc chắn.

Nhà quay về hướng Đông - hướng tốt theo quan niệm của người Việt ở Nam Bộ. Bởi vì nhà ở hướng này sẽ hứng được gió mát, ánh nắng buổi sáng dịu đồng thời cũng tránh được cái nắng chiều gay gắt và mưa tạt gió lùa từ hướng Tây Nam.

Nhà trước diện tích 400m², kiểu 3 gian 2 chái truyền thống phương Đông. Bước lên bậc tam cấp là đến hàng hiên rộng hơn 2m được thiết kế khá đơn giản gồm có 4 cặp cột vuông vừa có tác dụng nâng đỡ mái, vừa để trang trí cho đẹp ngôi nhà. Ở đây, thợ đã tận dụng hai đầu hàng hiên thuộc hai chái hai bên và xây chồm ra khỏi hẳn hàng cột hiên tạo thành hai phòng nhỏ, diện tích 10m², để làm phòng đọc sách cho gia đình. Ngôi nhà được xây theo lối kiến trúc của Pháp - Việt. Vào nhà bằng 3 cửa gỗ lá sách, mi cửa hình chữ nhật, có 4 mái lợp bằng ngói móc, nâng đỡ khung sườn chủ yếu là 2 hàng cột chính hình chữ nhật, trên thân cột có những đường rãnh song song, phần đầu nơi giáp mái hơi loe ra. Toàn bộ vì kèo, rui mè, la-phông đều bằng gỗ, tường gạch xây với vôi vữa, hệ thống cột dầm đổ bê tông cốt thép, nền lót gạch bông(1).

Nếu như nhà trước là nơi dùng để thờ phượng và tiếp khách thì nhà sau là nơi sinh hoạt của gia đình. Nhà sau khá lớn, gồm 6 gian với nhiều phòng liên tiếp phục vụ nhu cầu sinh hoạt, nghỉ ngơi của gia đình. Kiến trúc đơn giản, cũng tường gạch xây, cột kèo gỗ, mái lợp ngói móc. Nhà bếp được xây dựng độc lập, không lớn lắm, chủ yếu phục vụ việc nấu nướng và làm nhà kho(2).

Bài trí nội thất

Nội thất nhà trước được bài trí ngăn nắp, khoa học mang phong cách phương Tây nhưng đồng thời vẫn giữ được bản sắc văn hóa Việt. Từ ba cửa chính đi vào là khu vực tiếp khách. Nơi đây có đặt nhiều bộ bàn ghế, trường kỷ bằng gỗ để gia chủ tiếp khách. Từ những bộ bàn ghế này trở về trong là khu vực thờ tự của gia đình. Khu vực này được bố trí đến năm tủ thờ, ba tủ thờ lớn được đặt chính giữa, tương ứng với ba gian nhà, một tủ ở giữa và hai tủ hai bên. Hai tủ thờ còn lại được đặt bên trái (nhìn từ ngoài vào) tương ứng với gian chái của nhà. Các tủ thờ này đều được làm bằng gỗ chạm, được cẩn ốc xà cừ rất công phu với đề tài “Nhị thập tứ hiếu”. Ngoài ra, trên các tủ này cũng có chạm khắc các điển tích với nội dung ca ngợi sự hiếu thuận của con cái đối với cha mẹ. Riêng hai tủ thờ nhỏ ở phía bên trái trên mặt trước còn có cẩn ốc xà cừ hai bài thơ Đường của Lý Bạch và Cao Thích.

Khách tham quan nhà cổ. Ảnh: KIỀU MAI

Ngoài ra, trong gian này còn treo nhiều liễn đối, tranh thờ, tranh phong cảnh… cũng như trưng bày những vật dụng mà gia chủ còn lưu giữ được, như dĩa xưa, các loại đèn xưa… như là sự nhắc nhở của cha ông đối với thế hệ cháu con phải biết giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, đặc biệt là nếp nhà. Bởi nếp nhà có được gìn giữ thì mới biết tôn ti thứ bậc, mới giữ được gia phong của gia tộc. Chẳng hạn như câu có nội dung khuyên con cháu gắng sức làm điều thiện và tu tâm dưỡng tánh để gia đình hòa thuận, êm ấm:

“Thiên địa chí công vi thiện tự nhiên hoạch phước

Thánh hiền hữu giáo tu thân khả dĩ tề gia”

Tạm hiểu:

“Trời đất thấu hiểu, làm việc thiện tự nhiên được phước lành

Thánh hiền có dạy tu thân tốt thì mới làm chủ được gia đình”(3).

Hai chái hai bên còn có đặt giường và bộ ván gõ dùng làm chỗ nghỉ ngơi cho những thành viên trong gia đình. Sau vách ngăn của ba tủ thờ được đặt ở ba gian chính là nơi sinh hoạt của gia đình.

Mặc dù đã trải qua gần trăm năm xây dựng nhưng ngôi nhà cổ của họ Trần tại cù lao Tân Lộc vẫn còn bảo tồn tốt các đường nét kiến trúc, nghệ thuật trang trí, chạm khắc… Đây không chỉ là nơi lưu dấu những nét đẹp kiến trúc mà còn là mình chứng cho lịch sử khai phá, đời sống kinh tế, xã hội của cù lao Tân Lộc trong trăm năm qua. Đồng thời đây còn là nơi tìm về, thưởng ngoạn của những người hoài cổ, của những du khách trong hành trình khám phá vùng đất cù lao thơ mộng này.

(1) Lê Thị Kim Thúy (2010), “Nhà Hội đồng Thoại”, trong cuốn “Nhà cổ ở thành phố Cần Thơ”, NXB Đại học Cần Thơ, tr.105-108.

(2) Lê Thị Kim Thúy, Sđd, tr.108-109

(3) Nguyễn Hùng Quân (2018), “Giá trị văn hóa nhà cổ của người Việt ở quận Thốt Nốt, thành phố Cần Thơ”, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Trường Đại học Trà Vinh, tr.45.

Nguồn: https://baocantho.com.vn/nha-co-ho-tran-tren-dat-cu-lao-a191137.html