'Sinh ra tôi đã thấy cổng làng...'

Cổng làng Mộ Trạch (xã Đường An) với kiến trúc tam quan. Ảnh: THÀNH CHUNG

Dáng hình cổ kính giữa nhịp sống mới

Ở thôn Phương Xá (xã Yết Kiêu), cổng làng cổ hàng trăm năm tuổi vẫn trầm mặc đứng bên giếng nước xưa. Ông Đoàn Văn Thơ (88 tuổi) bồi hồi kể: “Từ khi tôi sinh ra đã thấy cổng làng này rồi, bố mẹ tôi cũng không rõ cổng có từ bao giờ. Hồi trẻ tôi còn trèo lên nóc cổng nhảy xuống giếng tắm mát”.

Ông Thơ nhớ lại lời các cụ kể rằng, ngày xưa cổng được xây bằng mật mía, không có xi măng, từng nhiều lần được dân làng góp công, góp của tu sửa. Bên trong cổng còn dấu tích bảng ghi công đức những người đóng góp và dòng nhắc nhở “Mỗi người đều có trách nhiệm bảo vệ cổng làng”.

Đi qua cổng làng Phương Xá là đến nơi thành lập Đảng bộ huyện Gia Lộc (tỉnh Hải Dương cũ). Nhiều du khách đến thăm và dâng hương tại di tích nơi thành lập Đảng bộ huyện Gia Lộc đều ấn tượng với cổng làng Phương Xá. Vì vậy, với người dân nơi đây, cổng làng không chỉ là một kiến trúc, mà là biểu tượng của niềm tự hào và ký ức quê hương.

Cổng làng Dậu Trì (xã Ninh Giang) cũng là một trong số ít công trình cổ còn được bảo lưu nguyên vẹn. Cổng có tuổi đời hơn 100 năm, mang dáng dấp kiến trúc thời Nguyễn với vật liệu gạch chỉ, đá, vữa pha vôi, mật mía, cát, vỏ sò. Trên bờ nóc còn rõ hai chữ Hán “Tất Thức” là lời nhắc dân làng giữ nền nếp khi ra vào.

Ông Phạm Đình Tài, một cao niên trong làng chia sẻ: “Khi tôi còn nhỏ, các cụ kể cổng này có 2 gian điếm, có vọng gác để bảo vệ cán bộ thời kháng chiến. Dù đường làng đã mở rộng, chúng tôi vẫn luôn động viên nhau giữ gìn cổng làng như một di sản quý giá của quê hương”.

Những cổng làng cổ như Phương Xá, Dậu Trì không cầu kỳ phô trương, nhưng lại toát lên vẻ tôn nghiêm, trang trọng, phản ánh nền nếp kỷ cương của làng xã xưa, đồng thời là điểm kết nối các gia đình, dòng tộc, kết nối cộng đồng.

Cổng làng cổ hàng trăm năm tuổi ở thôn Phương Xá (xã Yết Kiêu).

Biểu tượng văn hóa gắn kết cộng đồng

Không chỉ đơn thuần là ranh giới địa lý, cổng làng còn là không gian văn hóa đặc biệt, nơi mọi người chào nhau, trò chuyện, gặp gỡ mỗi ngày. Với người xa quê, hình ảnh cổng làng xưa cũ thường là ký ức đầu tiên ùa về khi nghĩ đến quê hương.

Kiến trúc sư Nguyễn Văn Thường, Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Hải Dương phân tích: “Ngày xưa, không phải làng nào cũng có điều kiện xây cổng. Một số làng có tiềm lực mới dựng được những cổng tam quan, có mái chầu riêng rất cầu kỳ. Giờ đây, khi nhu cầu giao thông tăng, cổng làng buộc phải xây lớn hơn, hiện đại hơn, nhưng vẫn cần giữ bố cục truyền thống để không đánh mất hồn làng”.

Điển hình là cổng làng Mộ Trạch (xã Đường An), ngôi làng nổi tiếng với truyền thống khoa bảng. Cổng được xây mới năm 2007 nhưng vẫn giữ dáng dấp truyền thống với kiến trúc tam quan gồm một cổng chính, hai cổng phụ, mái ngói uốn cong bốn góc. Trên cổng khắc dòng chữ “Cổng làng Mộ Trạch” và ba cặp câu đối do Giáo sư, Anh hùng Lao động Vũ Khiêu tặng. Trong đó, nổi bật là câu: “Vào hiếu ra trung sự nghiệp vẻ vang từ cổng ấy/ Đi đưa về đón khoa danh rạng rỡ tại làng này”.

Việc tái hiện kiến trúc truyền thống trong công trình mới như cổng làng Mộ Trạch cho thấy, dù phát triển hiện đại, người dân vẫn ý thức sâu sắc về giá trị văn hóa của cổng làng, coi đó là “bộ mặt” thể hiện cốt cách, tư chất cộng đồng. Cổng làng vì thế không chỉ là kiến trúc, mà là sợi dây gắn kết các thế hệ, nhắc nhở mỗi người về cội nguồn.

Trong nhịp sống hiện đại hôm nay, nhiều làng quê đang thay những cổng làng cũ bằng cổng chào bề thế, hiện đại để đáp ứng nhu cầu giao thông. Tuy nhiên, việc xây mới ồ ạt, thiếu nghiên cứu đã khiến không ít cổng làng mất đi vẻ thuần Việt vốn có.

Các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng, cổng làng cổ là di sản phản ánh rõ nhất bản sắc, nếp sống của cộng đồng làng quê Việt, đặc biệt là vùng đồng bằng Bắc Bộ. Do đó, việc bảo tồn các cổng làng cổ không chỉ là giữ một công trình, mà còn là giữ gìn hồn cốt của làng quê.

“Cổng làng là biểu tượng kết nối cộng đồng. Cửa nhà có thể sơ sài, con người có thể lam lũ, nhưng cổng làng phải đàng hoàng, chững chạc, bởi đó là bộ mặt của làng”, ông Phạm Đình Tài bày tỏ.

Cổng làng, cùng với cây đa, giếng nước, sân đình… là nơi chôn nhau cắt rốn, là không gian chứa đựng bao lớp kỷ niệm của người Việt. Việc gìn giữ cổng làng cổ không chỉ là giữ hình dáng một công trình, mà quan trọng hơn là gìn giữ ký ức, gìn giữ sự gắn bó cộng đồng, điều làm nên sức sống bền bỉ của làng quê Việt suốt bao đời.

Từ những cổng làng cổ Phương Xá, Dậu Trì rêu phong, đến những cổng làng Mộ Trạch bề thế mới dựng, tất cả đều là những mốc giới thiêng liêng nhắc nhớ mỗi người về cội nguồn. Trong đời sống hiện đại hôm nay, cổng làng không chỉ đánh dấu một không gian địa lý, mà còn là nơi lưu giữ ký ức văn hóa, là biểu tượng gắn kết cộng đồng và thể hiện lòng biết ơn với tổ tiên đã dày công dựng làng, giữ nước.

LINH LINH

Nguồn: https://baohaiphong.vn/sinh-ra-toi-da-thay-cong-lang-521125.html