Chuyển đổi xanh và số ngành công thương: Đáp ứng yêu cầu mới của thị trường Mỹ và Trung Quốc

Cùng với đó, chuyển đổi số không còn là lựa chọn mà đã trở thành điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp duy trì năng lực cạnh tranh và mở rộng thị trường. Ngành công thương – một trong những trụ cột quan trọng của nền kinh tế Việt Nam – đang đứng trước sức ép phải thay đổi nhanh chóng để thích ứng với các quy định khắt khe về môi trường, tiêu chuẩn kỹ thuật và truy xuất nguồn gốc, nhất là từ các thị trường xuất khẩu lớn như Mỹ và Trung Quốc.

Việc nâng cao năng lực đổi mới công nghệ, ứng dụng số hóa trong sản xuất và thương mại, đồng thời hướng tới mô hình phát triển bền vững, là yêu cầu cấp bách đối với toàn ngành – đặc biệt đối với khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa vốn chiếm tỷ trọng lớn nhưng lại hạn chế về nguồn lực.

Thị trường Mỹ: Gia tăng rào cản xanh, siết chặt truy xuất nguồn gốc

Là thị trường xuất khẩu lớn thứ hai của Việt Nam, Mỹ đang đẩy mạnh yêu cầu về môi trường, truy xuất nguồn gốc và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp. Năm 2023, kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ đạt khoảng 97 tỷ USD, chiếm 28% tổng xuất khẩu cả nước.

Minh bạch chuỗi cung ứng, kiểm soát phát thải là yêu cầu bắt buộc. Đạo luật Giảm lạm phát (IRA) chỉ ưu đãi sản phẩm từ đối tác tin cậy, có phát thải thấp. Ngành dệt may, da giày, gỗ... cần đầu tư truy xuất nguồn gốc và công nghệ sạch. Chống lao động cưỡng bức theo Đạo luật UFLPA khiến hơn 3.000 lô hàng bị giữ lại trong năm 2023. Doanh nghiệp Việt phải đảm bảo tính minh bạch, hợp pháp toàn chuỗi cung ứng. Vận tải xanh và thuế carbon gián tiếp cũng được chú trọng. Một số bang như California đã đo lường khí thải logistics (Scope 3), buộc doanh nghiệp phối hợp giảm phát thải. Nâng cấp hệ thống ESG, truy xuất và đo lường carbon là yêu cầu cấp thiết để duy trì thị phần và năng lực cạnh tranh tại Mỹ.

Thị trường Trung Quốc: Tăng tốc chuyển đổi, nâng cao chuẩn mực

Là đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam, Trung Quốc đang đẩy mạnh tự chủ kinh tế, chuyển đổi số và nâng cao tiêu chuẩn kỹ thuật, ảnh hưởng trực tiếp đến hàng xuất khẩu Việt Nam. Tăng nội địa hóa sản xuất theo các chiến lược “Made in China 2025” và “Hai tuần hoàn”.

Năm 2024, tỷ lệ nội địa hóa trong nhiều ngành công nghệ cao đã vượt 70%, thu hẹp dư địa nhập khẩu. Siết tiêu chuẩn môi trường, truy xuất nguồn gốc đặc biệt trong nông sản, thực phẩm. Hệ thống truy xuất điện tử bắt buộc khiến tỷ lệ hàng bị trả về tăng 18% trong năm 2023. Đẩy mạnh thương mại điện tử và số hóa với hạ tầng 5G phủ toàn quốc và quy mô thương mại điện tử xuyên biên giới gần 2.800 tỷ Nhân dân tệ. Để tiếp cận thị trường Trung Quốc, doanh nghiệp Việt cần chuyển đổi số mạnh mẽ, nâng cao năng lực sản xuất và tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật mới.

Tiêu chuẩn ESG – Động lực tái cấu trúc doanh nghiệp

Trong tiến trình hội nhập sâu rộng, tiêu chuẩn ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị) đang trở thành yêu cầu tất yếu đối với doanh nghiệp ngành công thương, nhất là với các thị trường xuất khẩu chủ lực như EU, Hoa Kỳ và Nhật Bản. ESG không chỉ giúp kiểm soát rủi ro mà còn tạo nền tảng nâng cao năng lực cạnh tranh, phát triển bền vững và hội nhập vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Áp lực chuyển đổi xanh và thách thức chi phí. ESG đòi hỏi doanh nghiệp phải giảm phát thải, chuyển đổi sang năng lượng tái tạo và áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn. Tuy nhiên, đến cuối năm 2023, chỉ khoảng 14% doanh nghiệp chế biến, chế tạo sử dụng năng lượng sạch. Ngành thép – phát thải hơn 58 triệu tấn CO₂ năm 2022 – là nhóm chịu rủi ro cao khi xuất khẩu vào EU trong bối cảnh CBAM sẽ áp dụng từ 2026. Chi phí đầu tư công nghệ môi trường dao động 2–5 triệu USD là trở ngại lớn với doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Gia tăng yêu cầu về quyền lợi lao động.Tiêu chuẩn xã hội yêu cầu điều kiện lao động công bằng và trách nhiệm cộng đồng rõ ràng. Hiện có 18 triệu lao động Việt Nam không có hợp đồng chính thức, ảnh hưởng tới khả năng tiếp cận an sinh và điểm ESG của doanh nghiệp. Trong năm 2023, một số doanh nghiệp dệt may, da giày Việt Nam đã bị điều tra do nghi ngờ vi phạm lao động cưỡng bức. Thiếu minh chứng tuân thủ có thể khiến doanh nghiệp bị loại khỏi chuỗi cung ứng.

Minh bạch quản trị – điều kiện tiếp cận vốn bền vững. Chỉ 5% doanh nghiệp Việt Nam có báo cáo phát triển bền vững đạt chuẩn quốc tế. Đa số doanh nghiệp vừa và nhỏ thiếu công bố thông tin phi tài chính, chưa có hệ thống kiểm soát nội bộ hoặc quy tắc đạo đức rõ ràng. Điều này ảnh hưởng đến khả năng huy động vốn, đặc biệt là vốn xanh, và làm suy giảm điểm ESG – yếu tố ngày càng quan trọng trong hoạt động IPO và lựa chọn nhà cung cấp toàn cầu.

ESG – Động lực chiến lược tái định vị ngành công thương

ESG đang dần trở thành “giấy thông hành” không thể thiếu để doanh nghiệp ngành Công Thương tiếp cận thị trường quốc tế, thu hút đầu tư và khẳng định uy tín trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, phần lớn doanh nghiệp – đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa – vẫn chưa hiểu đúng và đầy đủ về ESG, trong khi hai rào cản lớn nhất hiện nay là chi phí đầu tư và thiếu hụt nhân lực có chuyên môn.

Để ESG trở thành động lực phát triển thực sự, cần chính sách hỗ trợ đồng bộ từ phía Nhà nước, bao gồm tín dụng xanh, đào tạo nhân lực, kết nối thị trường và chuẩn hóa hệ thống báo cáo. Nếu hành động sớm và có chiến lược dài hạn, ESG sẽ không còn là thách thức mà sẽ là cơ hội để ngành Công Thương Việt Nam tái định vị vị thế trên bản đồ thương mại toàn cầu đến năm 2030 và xa hơn nữa

Chuyển đổi xanh – số: Khơi thông điểm nghẽn để tạo đột phá

Chuyển đổi xanh và chuyển đổi số là hai trụ cột chiến lược nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững. Tuy nhiên, quá trình triển khai tại Việt Nam hiện còn đối mặt nhiều điểm nghẽn cần tháo gỡ.

Chuyển đổi số thiếu nền tảng và lực đẩy hiện chỉ khoảng 25,6% doanh nghiệp ứng dụng các công cụ số tiên tiến như ERP, CRM; công nghệ AI, Big Data, IoT chủ yếu tập trung ở một số doanh nghiệp lớn. Rào cản chính là chi phí cao, thiếu nhân lực công nghệ và tâm lý e ngại thay đổi.

Chuyển đổi xanh thiếu đồng bộ, quy mô nhỏ lẻ.Năng lượng tái tạo chiếm 14,7% tổng công suất điện vào cuối năm 2023, chủ yếu từ điện mặt trời, điện gió, nhưng phần lớn là các dự án nhỏ, chưa kết nối hạ tầng truyền tải. Chính sách đầu tư xanh còn hạn chế, thiếu khung định giá carbon và thị trường tín chỉ xanh.

Liên kết nghiên cứu – doanh nghiệp còn lỏng lẻo. Việt Nam có gần 500 viện nghiên cứu, trường kỹ thuật, nhưng chỉ khoảng 12% doanh nghiệp hợp tác thường xuyên. Mô hình “ba nhà” chưa phát huy hiệu quả do thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích và tổ chức trung gian kết nối.

Nhân lực và vốn – hai nút thắt lớn. Nguồn nhân lực công nghệ thiếu cả về số lượng và chất lượng. Việt Nam cần 150.000 kỹ sư CNTT mỗi năm nhưng mới đáp ứng khoảng 40%. Doanh nghiệp nhỏ và vừa gặp khó trong tiếp cận vốn xanh do thiếu tài sản đảm bảo và chưa đạt tiêu chí ESG.

Đề xuất chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV)

Hoàn thiện thể chế – chính sách xây dựng bộ tiêu chuẩn ESG quốc gia. Trong bối cảnh phát triển bền vững, cần ban hành bộ tiêu chuẩn ESG phù hợp thông lệ quốc tế (GRI, ISO 26000...) để hỗ trợ DNNVV – vốn chiếm 97% tổng số doanh nghiệp – đáp ứng yêu cầu thị trường xuất khẩu như EU, Hoa Kỳ. Cần có hướng dẫn đơn giản và đào tạo phù hợp cho DNNVV. Tích hợp yếu tố xanh – số trong chính sách hỗ trợ: Cần tái thiết kế các gói hỗ trợ phục hồi hậu COVID-19 với điều kiện ưu tiên cho doanh nghiệp triển khai ESG, số hóa hoặc đầu tư công nghệ sạch. Đẩy mạnh vai trò các Quỹ Nafosted, NATIF trong tài trợ nghiên cứu – ứng dụng công nghệ xanh. Khuyến khích địa phương xây dựng trung tâm hỗ trợ chuyển đổi số – xanh cho DNNVV.

Chính sách tài chính – tín dụng ưu đãi thuế cho đầu tư công nghệ sạch: Doanh nghiệp công nghệ cao được hưởng thuế suất 10% trong 15 năm. Cần mở rộng ưu đãi này cho các DNNVV đầu tư công nghệ thân thiện môi trường. Thành lập quỹ tín dụng xanh cho DNNVV thông qua ngân hàng chính sách hoặc thương mại có hỗ trợ lãi suất nhằm tạo điều kiện tiếp cận vốn đầu tư xanh cho DNNVV.

Đào tạo và chuyển giao công nghệ. Tổ chức đào tạo ESG và chuyển đổi số theo ngành hàng: Xây dựng chương trình tập huấn chuyên sâu phù hợp đặc thù từng lĩnh vực như dệt may, nông sản, logistics... kết hợp lý thuyết – thực hành và chuyên gia quốc tế. Phát triển thư viện tài nguyên mở, công cụ tự đánh giá mức độ sẵn sàng ESG và chuyển đổi số. Tăng vai trò hiệp hội ngành nghề: Hỗ trợ hiệp hội kết nối doanh nghiệp với chuyên gia, viện nghiên cứu, tổ chức chuyển giao công nghệ. Nhà nước cần cơ chế đặt hàng để hiệp hội triển khai các mô hình chuyển đổi ESG, chuyển giao công nghệ hiệu quả tương tự Hàn Quốc, Singapore.

Kết luận.

Trong xu thế phát triển bền vững toàn cầu, ngành Công Thương Việt Nam đang đối mặt với áp lực gia tăng từ các đối tác thương mại lớn như EU, Hoa Kỳ, Trung Quốc… thông qua các hàng rào kỹ thuật, tiêu chuẩn môi trường và yêu cầu về trách nhiệm xã hội. Chuyển đổi kép – gồm chuyển đổi xanh và chuyển đổi số – trở thành yêu cầu cấp thiết để ngành duy trì tăng trưởng, hội nhập sâu rộng và nâng cao vị thế trên chuỗi giá trị toàn cầu.

Chuyển đổi xanh giúp doanh nghiệp đáp ứng tiêu chuẩn mới, giảm rủi ro và chi phí tuân thủ, trong khi chuyển đổi số là hạ tầng quan trọng để tối ưu hóa mô hình vận hành, gia tăng hiệu quả và năng lực cạnh tranh. Khi hai tiến trình được triển khai đồng bộ, hiệu quả cộng hưởng sẽ tạo đột phá cho tăng trưởng chất lượng và xuất khẩu.

Kiến nghị:

Để chuyển đổi kép đạt hiệu quả, cần sự phối hợp đồng bộ từ Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức hỗ trợ phát triển:

Chính phủ hoàn thiện chính sách tài chính xanh, tín dụng ưu đãi cho công nghệ sạch; xây dựng hành lang pháp lý thuận lợi cho chuyển đổi số, nhất là với doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Doanh nghiệp chủ động nâng cấp chuỗi cung ứng, minh bạch nguồn gốc sản phẩm, chuẩn hóa theo bộ tiêu chí môi trường – xã hội – quản trị (ESG) để mở rộng thị trường và thu hút đầu tư bền vững.

Hệ sinh thái đổi mới sớm hình thành mạng lưới liên kết hiệu quả giữa doanh nghiệp, viện nghiên cứu, trường đại học và tổ chức quốc tế; phát triển sản phẩm thân thiện môi trường, ứng dụng công nghệ số toàn diện, hướng tới các thị trường tiêu chuẩn cao.

Ths Nguyễn Mạnh Hùng

Công ty TNHH Tổng hợp Hùng Gia Group

Nguồn: https://doanhnghiepvn.vn/cong-nghe/nghien-cuu-khoa-hoc/chuyen-doi-xanh-va-so-nganh-cong-thuong-dap-ung-yeu-cau-moi-cua-thi-truong-my-va-trung-quoc/20250528024217273