Dấu tích ngôi chùa cổ giữa đại ngàn Bắc Mê

Sau nhiều lần khảo sát, vừa qua, Bảo tàng tỉnh Hà Giang phối hợp với cán bộ Viện Khảo cổ học tiến hành khai quật khu vực nền chùa cũ (chùa Ba Tự) tại thôn Bó Củng, thị trấn Yên Phú, huyện Bắc Mê theo Quyết định số 656/QĐ- BVHTTDL ngày 13/3/2025 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Di tích chùa Ba Tự nằm trên quả đồi hình mu rùa, phía bắc, đông, tây thoáng đãng, được bao bọc bởi dòng sông Gâm, phía nam có núi cao che chắn. Đây là địa thế đẹp, phù hợp với những công trình lớn, quan trọng. Kết quả khai quật cho thấy diện tích phân bố của kiến trúc khoảng 2.720 m2. Các công trình kiến trúc được quy hoạch thành năm cấp nền có quy mô, cao độ khác nhau, trong đó khu vực trung tâm chia thành ba cấp nền, nằm ở cao nhất, đây có thể là khu vực tập trung các công trình kiến trúc chính, quan trọng nhất.

Ngoài ra, có hai cấp nền rộng và thấp hơn, có thể là sân, vườn, công trình phụ trợ. Có thể thấy, di tích phân bố trên phạm vi rộng, quy hoạch không gian tổng thể khoa học, hài hòa với cảnh quan. Các dấu tích kiến trúc nằm không sâu so với mặt đất, có chỗ dấu tích kiến trúc lộ rõ ngay trên bề mặt. Qua hố khai quật cho thấy, địa tầng chủ yếu là lớp san nền kiến trúc, độ dày khác nhau ở từng vị trí. Trong lớp san nền có nhiều mảnh vật liệu kiến trúc, nhất là ngói thời Lê sơ và thời Nguyễn nằm ken dày đặc; một số ngói thời Trần cũng nằm trong địa tầng. Ngoài ra, còn nhiều hiện vật khác như đồ dùng sinh hoạt (sành, gốm men, gốm đất nung, đinh sắt, mảnh chuông).

Đáng chú ý, dấu tích kiến trúc nằm chồng xếp lên nhau nhiều tầng, nhiều lớp, điều đó cho thấy các kiến trúc trải qua nhiều đợt xây dựng, trùng tu, trong đó từ thời Lê sơ đến thời Nguyễn quy mô kiến trúc được mở rộng. Theo thống kê sơ bộ, có 12.465 hiện vật thu thập được trong quá trình khai quật. Các hiện vật trải dài từ thời Lý đến thời Trần, Lê sơ, Lê trung hưng, thời Nguyễn. Trong đó, nhiều ngói lợp, gạch trang trí, chân tảng đá kê cột, tượng rồng, lá đề được phát hiện với mật độ dày đặc.Như vậy, di vật thu thập trong quá trình điều tra, khảo sát, thám sát và khai quật có niên đại kéo dài với chất liệu phong phú, loại hình đa dạng.

Ông Nguyễn Đức Bình, cán bộ Viện Khảo cổ học cho biết: Trong số các di vật thời Trần, đáng chú ý có một số mảnh tượng rồng, lá đề, mảnh tháp trang trí rồng cuộn kết hợp hoa lá. Rồng là biểu tượng dành cho vua, tượng trưng cho quyền lực. Lá đề và tháp là một trong những biểu tượng của hệ tư tưởng Phật giáo. Sự xuất hiện của những hiện vật này phần nào nói lên sự kết hợp giữa chính trị và tôn giáo, hay nói cách khác, các dấu tích kiến trúc đã tìm thấy là phần còn lại của một ngôi chùa. “Thời Trần, ngôi chùa này có thể liên quan tới triều đình hoặc người trong hoàng tộc. Với sự xuất hiện số lượng lớn vật liệu kiến trúc, trang trí kiến trúc và tháp cho phép khẳng định kiến trúc được khởi dựng từ thời Trần, sang thời Lê sơ, Lê trung hưng và thời Nguyễn vẫn được sử dụng”, ông Nguyễn Đức Bình nhấn mạnh. Với phạm vi khai quật chỉ 80 m2 trong tổng thể khoảng 2.720 m2 của di tích đã phát hiện hàng chục nghìn hiện vật, chưa kể đến rất nhiều hiện vật còn đang được bảo tồn tại hố khai quật, điều này cho thấy tiềm năng nghiên cứu rất lớn. Đó sẽ là những tư liệu quan trọng trong việc tìm hiểu lịch sử, văn hóa của vùng đất Bắc Mê nói riêng và tỉnh Hà Giang nói chung.

Ông Bùi Đức Tân, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hà Giang cho biết: “Cuộc khai quật dần hé lộ một số kết quả về địa tầng, di vật, tính chất và niên đại di tích. Nhưng đó mới chỉ bước đầu hiểu biết về di tích chùa Ba Tự. Cần phải có những cuộc điều tra chuyên sâu, trên quy mô lớn hơn, kết hợp với việc thám sát, khai quật ở nhiều vị trí khác nhau để xác minh phạm vi không gian của di tích, quy mô của các đơn nguyên kiến trúc”.

Cùng với quá trình nghiên cứu, khai quật cần phải có kế hoạch nghiên cứu so sánh và kết nối di tích chùa Ba Tự trong tổng thể các di tích khảo cổ học có niên đại từ thời Trần, đến thời Nguyễn ở khu vực Hà Giang và lân cận. Từ đó xác định được tính chất và niên đại di tích, cũng như vai trò, vị thế của vùng đất này trong bối cảnh đất nước thế kỷ 13, 14 và các thời kỳ sau trong lịch sử. Sau khai quật, di tích nằm ngay trên mặt đất, không được che phủ hay khoanh vùng bảo vệ, tiềm ẩn nhiều nguy cơ bị xâm hại do hoạt động xây dựng, canh tác của người dân.

Do đó, ngành chức năng cần có phương án bảo vệ hiện trạng, nhất là chính quyền địa phương cần tuyên truyền cho nhân dân hiểu về giá trị di tích, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ, bảo tồn, lưu giữ tránh phá hủy di tích hoặc làm thất lạc di vật. Ông Ma Văn Tỏe, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Bắc Mê cho biết: “Từ cuộc khai quật khảo cổ chùa Ba Tự, bên cạnh ý nghĩa khoa học, lịch sử khẳng định nơi đây từng là trung tâm Phật giáo của vùng, di tích này còn mở ra cơ hội phát triển du lịch văn hóa tâm linh cho huyện vùng cao Bắc Mê. Nếu được nghiên cứu kỹ lưỡng, được phục dựng và bảo tồn hợp lý, nơi đây có thể trở thành điểm đến hấp dẫn, giúp địa phương thu hút khách du lịch và phát triển kinh tế bền vững”.

Bài và ảnh: KHÁNH TOÀN

Nguồn: https://nhandan.vn/dau-tich-ngoi-chua-co-giua-dai-ngan-bac-me-post885141.html